कालदेन एक तामाङ जाती भित्रको थर हो। एक कहावत अनुसार सधै साचो बोल्ने भएकोले उनिहरु काल्देन भए भनिन्छ
खानिखोर
खानिखोर एक तामाङ जाती भित्रको थर हो। एक कहावत अनुसार राजाको दरवारमा खबरदारी गर्ने काम गरेकोले उनिहरु खानिखोर भए भनिन्छ।
ख्युङवा
ख्युङ्वा एक तामाङ जाती भित्रको थर हो। उनिहरुको कुलदेवताको नाम (ड्यानचान र मामो) हो।
ख्युत्पा
ख्युत्पा एक तामाङ जाती भित्रको थर हो। यसको आदिभुमि तिब्बतको सिन्कार थाङ्ग्री हो। उनिहरुको कुलदेवताको नाम ( ङिमा होइस्हेर) हो।
ग्याबा
ग्याबा एक तामाङ जाती भित्रको थर हो। यसको आदिभुमी तिब्बत ग्यानक हो। चोथाङ उनिहरुको किपट थलो हो। यहि बाटै उनिहरु देश देशावर बसाइ सरेका हुन भनिन्छ। (वाइबा, टुबा, रुम्बा, जिम्बा, मार्बा, जिम्बा) यश थरको दाजुभाइ सगोत्री थर हुन। एक किम्बदन्ती अनुसार ग्याबा र घिसिङ मिलेर तिब्बतमा सुन चादिको ब्यापार गरेका थिए। बिचमा उनिसरुमा खटपट भएकोले एक सम्झौता गरि मीत लगाइएका थिए। तेसै गरि अर्को किम्बदन्ती अनुसार ग्यावकले तिमाल ग्योइखारको बल थरी सङ्ग मीत लगाइ चोथाङमा देवताको पुजा गर्न टोटलाको फुलको बिरुवा लगेका थिए। तेसैले उनिहरु घिसिङ र बल थरलाइ मीत भाइ मान्दछ। उनिहरुको कुल देवता (ग्याल्गी धुर र माङमी) हो। र ग्यानक अर्थात चीन बाट नेपाल बसाइ सरेकोले उनिहरु आफ्नो थर ग्याबा भएको हो भन्दछ। चिनको राजाको गाई चराउने काम गरेकोले पनि ग्यावक भनेको हो भन्ने अनुश्रुती छ। तेस्तै एक ऐतिहासिक किम्बदन्ती अनुसार तिब्बतका राजा श्रङचङ गम्पोले नेपालको भृकुटीलाई बिबाह गरेर लगेको दुई बर्ष पछि चिनको कोङजुलाइ बिबाह गरे रानी कोङ्जुको दाइजो तिब्बत सम्म बोकेर ल्याउने काम ग्यावकहरुले गरे।
पछि तिब्बत सेनाको बरिस्ठ ग्यावक पदमा उनिहरु नियुक्त भए। तिनै ग्यावक सेनाको सन्तान नै कालन्तरमा ग्यावक थरी भए।
नेपाल तिब्बत बिच राजकीय सम्बन्ध स्थापित भए पछि राजकीय सौगात लिएर आवतजावत गर्ने सैनिक डफ्फा नै दोलखाको चोथाङना आवाद भएका हुन। र यहि बाटै ग्यावक देश देशावर पुगे ग्यावकहरु दोलखामा नेवार राजा हुनु पुर्व उनिहरुको शासन चलेको थियो भन्दछ।
ग्लान
ग्लान एक तामाङ जाती भित्रको थर हो। यसको आदिभुमी तिब्बतको सल मन्डल हो। नुवाकोट गोल्वु घ्याङ यस थरको किपट भुमी प्राचीन थलो मानिन्छ। (ज्याङमर पेकर ग्याल्वो) उनिहरुको कुलदेवताको नाम हो। (ग्लान, लो, घिसिङ) सगोत्री स्वागेथरी हुन। (ग्याल, ङ्योमो, हेमा, क्याल्पो सेगि, धेग्रे) जस्ता प्रकार (खोर) मा ग्लान थरको गोत्रको प्रकारहरु हुन। धार्मिक किम्बदन्ती अनुसार सेलमन्डल भन्ने सेल मन्डल रेम्बोर्छे कमिक बगैचामा पेकर ग्याल्वो नाम गरेको ईश्वरको तपगरी प्राप्त गरेको शक्तिको परिक्षण गरिएकोले ग्याल भनियो। ग्याल बाट अपभ्रङ्स भइ ग्लान भएको भनिन्छ।
ग्याम्दन
ग्याम्दन एक तामाङ जाती भित्रको थर हो। यसको आदिभुमी तिब्बतको ग्याचाङलुङ प्रदेश हो। एक कहावत अनुसार ग्याचाङ प्रदेशमा बसोबास गर्नेहरु नै ग्याम्दन भएका हुन भनिन्छ।
गोथर
तामाङहरुले राई लिम्बू गुरुङ मगर श्रीमती ल्याइ उनी बाट जन्मिएको बच्चालाइ गोथर भनिन्छ।
गाङदन/गाङतन
गाङदन एक तामाङ जाती भित्रको थर हो। यसको आदिथलो गाङदन हो। उनिहरुको कुलदेवता (उइ ग्याल्वो) हो। गाङदनलाइ गाङतन पनि भनिन्छ।
गोले
गोले एक तामाङ जाती भित्रको थर हो। यसको आदिभुमी तिब्बत नै हो। थाङपाल, हाथाङ, ल्हाज्याङ, र भोथाङ यश थरको किपट भुमी मानिन्छ। (गोले, बल, तितुङ, बजु, गाङदन, डिमदुङ, ग्यामदन, दारताङ) सगोत्री थर हो। यश बाहेक (स्योङदन, डोम्जन, मिहिन, ब्राङ, गोङसो, गोन्वो कोमदान कोमतान) लाइ पनि उनिहरुको सगोत्री (स्वागे भाइ) भन्ने गरेको पाइन्छ। थाङपाल र लाच्याङका गोलेहरु देश देशावर पुगेका छन। उनिहरुको कुलदेवताको नाम (ग्याल्वो लाहिबु नाङसारी माम गल्वोचन हो। एक जनश्रुती अनुसार दोङ थरको दाजुभाइहरु घर बनाउन नसकी गोठमा गएर बसेकाहरु गोले थर भए भनिन्छ।
कोहि प्रसस्त गाइबस्तु लालनपालन गरेर गोठमै बस्ने गरेकाहरु नै गोले भएका हुन पनि भनिन्छ। तिब्बत बाट नेपाल प्रवेश गर्ने क्रममा १२ सेनाहरुको थरी तामाङ (बिग्रीयर) एक गोले थरि थिए भन्ने ऐतिहासिक मत छ। गोलेका पुर्खाहरु पहिले झाक्री बोन्पोहरु थिए। उनिहरु आफ्नो शक्ति वृद्धि गर्नको निमित्त जनैपूणिर्मा (गोने ङ्ह्या) दिन कुण्डनदिहरुमा तिर्थ गर्न जान्थे एकपटक गोले थरका एक झाक्री आफ्नो श्रीमती सहित स्नान तिर्थमा गएछ। कुण्ड भित्र पस्नु अघि यो ढ्याङ्ग्रो बजाइ राख्नु र यो मन्तरेको चामल जे जस्तै परे पनि म कुण्ड बाट नुहाएर निस्कने बित्तिकै भनेर श्रीमानले श्रीमतिलाइ भनेछ। त्यसपटक स्नान गरेर निस्कदा गोले झाकृलाइ नागनागिनिहरुले बेरेको उसकी श्रीमतिले देख्छिन। तेसैले उनी डराएर ढ्याङ्ग्रो र मन्तरेको चामल श्रीमान तिर नफ्याकी भागी छ। त्यसपछि गोले झाकृको ढ्याङ्ग्रो नबजेको कारण मन्त्र द्वारा लट्ठिएका नागनागिन पुनः बौरी डसेर कुण्डमा मारी दिएछ। यसैकारण सोही बखत देखि गोले झाक्रीहरु भदौ पुर्णिमाको दिन कुन्डनदिहरुमा स्नान गर्न जादैनन भन्ने किमबदन्ती पनि तामाङ समुदाय भित्र रहेको छ।
गोङबो/गोङवा
गोङबो एक तामाङ आति भित्रको थर हो। यसको आदिभुमी गोमा प्रान्त हो। गोमा बासिहरु नै कालान्तरमा गोङबो थरी भएका हुन। उनिहरुको कुलदेवताको नाम (लामा कोनज्यो) हो एल जनश्रुती अनुसार गुम्बाको रेखदेख गरि बस्नेहरु नै गोम्बो थरी हुन। र यिनै गोम्बोको अपभ्रङ्स नै गोङबो वा गोङवा हो भनिन्छ। तिब्बतको गोमा ग्याल्सामा (राज्य) मा उनिहरुले राज गर्दथे। गोमा राज्यको सेनामा प्रवेश गर्नु पुर्ब नै उनिहरुले बौद्ध धर्म ग्रहण गरिसकेका भन्ने ऐतिहासिक मत रहेको छ।
गोम्देन/गोम्जन
गोम्देन एक तामाङ जाती भित्रको थर हो। यसको आदिभुमी तिब्बतको सितोङ गुम्बा हो। जहाका बासिहरु नै कालान्तरमा गोम्देन थरी भए उनिहरुको कुलदेवता (ज्याम्बल फुर्वा ठिलेन र ग्यागर नेडातोप्जेन ग्याल्वो) हो। गोम्देनलाइ गोम्तेन वा गोम्जन पनि भनिन्छ। ऐतिहासिक यात्रा बृत्तान्त अनुसार तिब्बतको गोङसियोङ उनिहरुको उत्पत्ति थलो हो।
गोम्पा
गोम्पा एक तामाङ जाती भित्रको थर हो। यसको आदिथलो तिब्बतको गोम ग्याल्सा हो। उनिहरुको कुलदेवताको नाम ( लामा कोन्ज्यो) हो।
घिसिङ
घिसिङ एक तामाङ जाती भित्रको थर हो। यस थरको आदिथलो तिब्बतको सेरगो राज्यको सेर गुम्बा हो। यहि सेरगो बासी नै कालान्तरमा घिसिङ भए भनिन्छ। आन्द्रबुङ, तलच्यु कार्जु मेदि, फेटाली, तालाचुली, नजाली, मर्गी, दोरम्बा यश थरको किपट थलो मानिन्छ। जहाँ बाट घिसिङहरु देश देशावर पुगेका हुन। भनिन्छ्न उनिहरुको कुल देवता (लुगुग्युर चाङमर) हो। (घिसिङ, लो र ग्लान) सगोत्री थरहरु हुन। यी तीन थरि बिच बिहेवारी गर्नुहुदैन। सेरधोङ ग्यालसा (देश) का राजबङ्सिका सेनामा प्रवेश भए पश्चात् ती सैनिकका आन्तानहरुले घिसिङ लेख्न र भन्न थालेका हुन भन्ने ऐतिहासिक मत छ। तालच्यु स्यार, नाल्दुङ र लो घिसिङका विभिन्न गोत्र प्रकार हुन। एक कहावत अनुसार ब्रुसिङ नामक वनस्पति बाट औसधि तयार पार्नेहरु नै घिसिङ भएका हुन पनि भनिन्छ। घिसिङहरुको ग्यावक सङ्ग मितेरी साइनो रहेको छ भन्ने पनि आफ्नै इतिहास र किम्बदन्ती छ। खे ङ्हा को कथा अनुसार घिसिङहरुको पुर्खाको नाम गोबग्यु रेम्बोर्छे हो। पुर्बेली तामाङ हरुको तिब्बत बाट नेपाल प्रवेश गरिएको भन्ने पाचपुर्खा(खे ङ्हा) को यात्रा बृत्तान्त अनुसार उनिहरु नेपाल प्रबेस गर्दा दोङ मोक्तान बल र योन्जन थिए। मोक्तान म्हेम्हे अत्तरबुङमा, बल म्हेम्हे तेमाल ग्योइखारमा, योन्जन म्हेम्हे टनगममा रहे।
घिसिङहरु तलेच्युमा गढी बनाइ राज गरि बसे उनिहरुलाइ दोलखाको नेवार राजाले सिकारी ब्याधाको रुपमा नियुक्त गरेका थिए भन्ने ऐतिहासिक मत छ। पछि राजा सङ्ग मनमुटाव भएपछि तलेच्युमा घिसिङहरुको स्वतन्त्र पुर्बक राज्री चलाए। सोही बखत घिसिङ राजाले दस तले दरवार, घोडाको तबेला बनाएका थिए। जसको भगनावशेश हाल सम्म छदैछ। पछि घिसिङ राजाले जेठी तिमालकी बल थरकी श्रीमती हुदाहुदै पनि पछि सिन्धुपाल्चोक लिसङ्खुकी योन्जन थरकी कान्छी श्रीमती विवाह गरेर ल्याएकोले जेठी श्रीमती बलस्या माइत गइन। उनी माइत जादा कुल पुजा गर्ने पुस्तक लिएर गइछन। तेसैले आज पनि घिसिङहरुको कुल पुजा कसरी गर्ने भन्ने सन्दर्भ आएमा तिमाल जानुपर्दछ भन्ने गर्दछ। तलेच्युका घिसिङहरुलाइ यश घटना पछि समाजले आदर सत्कार नगरे पछि उनिहरु टनगममा बसाइ सरे। कालान्तरमा यहि बाट देश देसावार पुगे भनिन्छ। अर्को एक ऐतिहासिक मत अनुसार मकवानपुरको बेतनी र काठमाडौ नगरकोट मा पनि घिसिङ थरको ग्याल्बो रहेको र जसलाई श्री ५ पृथ्वीनारायण शाहले नेपाल एकीकरण गर्ने क्रममा हराएका थिए भनिन्छ। त्यस्तै धार्मिक किम्बदन्ती अनुसार घिसिङहरु स्यारमा उत्पत्ति भएका थिए। जहाँ उनिहरुले चेङरिसी नामको कुल माने धार्मिक किम्बदन्ती अनुसार वहाले कुलको ध्यान गरि आफुमा प्राप्त शक्ति बाट धुप बाल्दा बादलहरु फाटेर गएछ। र छ्याछ्यु ठुइसी गर्दा बालिबिरुवाबरु प्रसस्त सप्रेका थिए। पनि भनिन्छ।
घ्लान
घाल एक तामाङ जाती भित्रको थर हो। यसको आदि थलो मिरिन्दाकर हो। यसको कुलदेवता (चण्डी ख्युङला) हो। र घ्लानलाइ ग्लान पनि भनिन्छ।
घले
घले एक तामाङ जाती भित्रको थर हो। ऐतिहासिक मत अनुसार लिच्छवि राजा नरेन्द्र देवको सहयोगार्थ आएका एक तामाङलामा गुरु चान्छेन थिए।उनको एक छोरि कावेङ्ग थीइन। उनी मुस्ताङ (मुक्तिनाथ) झुमा(झ्योमा) बसिन। उअनले मन्दिरमा रहदा बस्ता परपुरुस र शुर्यको दर्शन गर्दैन थीइन। एकदिन साझपख बादल लागेको बखत उनी अन्य झुमाहरु सङ्ग बाहिर निस्किन। तेसै बखत एकाएक बादल फाटेर घाम लाग्यो। शुर्यको प्रकाश बाट उनी गर्भवती भइन। उनको पुत्रको नाम न्हिमा होइसेर राखियो। ठूलो भएपछि न्हिमालाइ मुस्ताङ्गी प्रजाहरुले राजा चुने तहि न्हिमा अर्थात निमालाइ राजा भएको कारण आफ्नो भासामा ग्ले भन्न थालियो। भनिन्छ। यसै कारण ग्ले भन्दाभन्दै घले थर भएको हो।अर्को मत अनुसार गण्डकी छेत्रमा प्रशस्त घले राजाहरुलाइ गिरखा एकीकरणको बेला जितेको कुरा इतिहासमा उल्लेख छ।
ङेके
ङेके एक तामाङ जाती भित्रको थर हो। यसको आदिभुमी सिगिना हो। उनिहरुको कुलदेवता (सिगिन) हो। धार्मिक किम्बदन्ती अनुसार सिगिना रिम्बोर्छेले आफ्नो कुलको ध्यान गरि प्राप्त गरेको शक्ति परिक्षण गरेकोले उनिहरुले ङेसे भनियो। यहि ङेसे बाट ङेके भएको हो भनिन्छ।
ङेल
ङेल एक तामाङ जाती भित्रको थर हो। उनको आदिथलो सिन्कार थाङ्ग्री हो। उनिहरुको कुलदेवता (ङिमा होइसेर) हो। ङेल लाई ख्युत्पा पनि भन्ने गरिन्छ।
ङ्याम्जो
ङ्याम्जो तामाङ जाती भित्रको एक थर हो। यसको आदिभुमी उत्तर हिमाललय तिब्बतको ज्यानगाङ हो। ज्यानगाङ पश्चिम् चिनी तुर्किस्तान सम्म फैलिएको छ। जसको फेदिमा अति सितल हावा बहने गर्दछ। भन्छ। यिनै ज्यान डाडा र यसको वरिपरि बस्नेहरु नै कालान्तरमा ङ्याम्जो कहलाए भनिन्छ। उनिहरुको कुलदेवताको नाम (सिङ्लाकार्पोज्या) हो।
ङेसुर
ङेसुर एक तामाङ जाती भित्रको थर हो। यसको आदिभुमी चङकोङ (गिङछेण) हो। कामुछे, कमुकोले, सातसय दाप्चोङ छेत्र यश थरको किपट थलो मानिन्छ। उनिहरुको कुलदेवता ((चन र ल्हाचाङ सेर्पो) हो। (ङेसुर, थिङ, सिङ्गर) सगोती थर हुन। ङेसुरहरु आफ्नो थर म्यासुर हो भन्दछ। उनिहरुअकै अनुसार आफ्ना पुर्खा अनुसार आफ्ना पुर्खाहरु धनुष बाण चलौन पोख्त थिए। भन्दछन। तर एकपटक दरवारमा धनुष बाण चलाउदा निसान चुकेको थियो। थियो भन्ने कथा सुनाउने गर्दछन। तामाङ भासामा म्या को अर्थ धनुष हुने हुदा उनिहरुको तर्क ठिकै लाग्दछ। धर्मिक किम्बदन्ती अनुसार च्याङकोङ रिम्बोर्छेले आफ्नो कुलदेवताको ध्यान गरि प्राप्त गरेको शक्ति परिक्षण गरेकोले उनिहरुलाइ ङेसुर भनियो भनिन्छ। एक ऐतिहासिक किम्बदन्ती अनुसार ङ्याङ्दी छेन्पो नामक राजाको दरवारमा रहदा राजा खुशी भइ उनिहरुलाइ ङेसुर पदबी दीइएको हो भनिन्छ्। तेसैले उनिहरुकै सन्तान दरसन्तान नै नेपालको ङेसुरहरु हो भनिन्छ। अर्को ऐतिहासिक किम्बदन्ती अनुसार गोरखा राज्य बाट नेपाल एकीकरण गर्ने क्रममा सातसय दाप्चोङ काभ्रेको राजा किर्तन सिङ् ङेसुर गाभिएको इतिहासमा उल्लेख छ।
ङार्देन
ङार्देन एक तामाङ जाती भित्रको थर हो। एक किम्बदन्ती अनुसार पुजापाठ गर्नेहरु नै ङारदेन भए भनिन्छ। अर्को ऐतिहासिक किम्बदन्ती अनुसार सेनालाइ मनोरञ्जन गर्न गराउन बाद्यनादनहरु बजाउने र नाच्ने गाउनेहरु नै ङार्देन भए भनिन्छ।
ङिछेन
ङिछेन एक तामाङ जाती भित्रको थर हो। यसलाइ मिकचन पनि भनिन्छ।
ङार्बा
ङार्बा एक तामाङ जाती भित्रको थर हो। तामाङहरुले नेवार्नी श्रीमती ल्याइ जन्मिएको सन्तानलाइ ङर्बा भनिन्छ। यो थर तामाङ समुदाय भित्र प्रचलनमा छ।
छ्युमी
छ्युमी एक तामाङ जाती भित्रको थर हो। यसको आदिथलो तिब्बत हो। छ्युमिलाइ छ्योप्टेन पनि भनिन्छ। एक कहावत अनुसार गुम्बामा बत्ती पानीको ब्यबस्थापकलाइ छ्योमी भनिन्छ। यहि छ्योमी नै कालान्तरमा छ्युमी थर हुन गएको हो।
जिम्बा
जिम्बा एक तामाङ जाती भित्रको थर हो। यसको आदिथलो तिब्बतको पालसम्य, पाल्गी सम्य हो।जहाको बासिहरु नै कालान्तरमा जिम्बा भए भनिन्छ। (जिम्बा, ग्यावा, टुबा, मार्बा, वाइबा) यश थरको सगोत्री थर हुन। (बल थोइ थाङ थुङ चन, थोइचन) उनीहरुको कुल देवता हो। धार्मिक किम्बदन्ती अनुसार पाल्गी साम्ये गुम्बामा उनिहरु जन्मेका हुन। पाल्गी रिम्बोर्छेले ध्यान गरि आफ्नो शक्ति प्रदर्शन गरेको हुनाले उनिहरुलाइ जिम्बा भनियो।
झोङदेन
झोङदेन एक तामाङ जाती भित्रको थर हो। एक ऐतिहासिक मत अनुसार तिब्बतमा सेनाध्यक्ष (जिल्लापति) लाई झोङदने भनिन्थ्यो। यिनै झोङदनेक सन्तानहरु नै कालान्तरमा झोङदेन भए भनिन्छ।
टुबा
टुबा एक तामाङ जाती भित्रको थर हो। यसको आदिभुमी टुबागुङ हो। (जिम्बा, ग्याबा, टुबा, रुम्बा, मार्बा, वाइबा) यस थरको सगोत्री थर हुन। उनिहरुको कुलदेवता नाम (वाङचन मायु दुई छ्यो) हो। टुका शब्द बाट टुबा भएको हो पनि भनिन्छ।
टुपा
टुपा एक तामाङ जाती भित्रको थर हो। यसको आदिभुमी उत्पत्ति तिब्बतको टुपा ग्याल्सा हो। उनिहरुको कुलदेवताको नाम (ङ्यान्चन, नाग्मानचन, मायुघुइच्यो जहाँ टुपागुङ्गी) हो। धामिक किम्बदन्ती अनुसार जहाँ टुपा रिम्बोर्छेले ईश्वरको ध्यान गरेर शक्ति परिक्षण गर्नुभएको थियो।जसका सन्तानहरु नै टुपा थरी भए भनिन्छ। ऐतिहासिक मत अनुसार टुपा स्याल्सामा राज गर्नेहरु नै टुपा थरी भए भनिन्छ। अर्को ऐतिहासिक मत अनुसार तिब्बतको सेनाम रहेको एक सैनिकलाइ टुपा उपाधी दीइयो जसका सन्तान नै टुपा थरी भए पनि भनिन्छ। र धार्मिक कथा अनुसार टुपा गुङ भन्ने ठाउमा टुपा रेम्बोर्छेले वाङचन मायु दुइछेको ध्यान गरि प्राप्त सक्तिको परिक्षण गर्नुभएकोले उनिहरु टुपा थरि कहलिएका हुन भनिन्छ। टुपालाइ कतिपय ठाउमा टुबा पनि भन्ने गरेको पाइन्छ।
डुम्जन
डुम्जन एक तामाङ जाती भित्रको थर हो। यसको आदिभुमी उत्पत्ति तिब्बतको डुमा प्रदेश हो। यहाको बासिहरु नै कालान्तरमा डुम्जन भए भनिन्छ। (डुम्जन, योन्जन, बोम्जन, कोक्चन, मिकचन) यस थरको सगोत्री थर हुन। उनिहरुको कुलदेवताको नाम (ज्याम्बल सिङ्गिन र लामा कोन्ज्यो) हो।
डिमदोङ
डिमदोङ एक तामाङ जाती भित्रको थर हो। यिनिहरु बोइ र ग्यागर थरी हुन्छन। एक किम्बदन्ती अनुसार तिब्बती जस्तो गहुगोरो रातो वर्ण देखिनेहरु बोइ र कालो बर्णकोहरु ग्यागार भन्ने गरेको पाइन्छ।
डोमतोन
डोमतोन एक तामाङ जाती भित्रको थर हो। यसको आदि थलो तिब्बतको डोम प्रान्त हो।
डोप्चन
डोप्चन एक तामाङ जाती भित्रको थर हो। यसको आदिथलो तिब्बतको साम्ये गुम्बा हो। उनिहरुको कुलदेवताको नाम (घोम्हा पो चन) हो।
तोइसाङ
तोइसाङ एक तामाङ जाती भित्रको थर हो। यसको आदिभुमी उत्पत्ती तिब्बतको स्याङ्चे, सन्चेथोमा, सिगाचे प्रदेश हो। उनिहरुको कुलदेवताको नाम (रोइगी ग्याल्वो, ङिङ्छे ग्याल्वो) हो। तोइसाङलाइ तोइसिङ पनि भनिन्छ।
थिङ
थिङ एक तामाङ जाती भित्रको थर हो। यसको उत्पत्ति आदिथलो तिब्बतको यालुङ सोक्टी सोकर प्रान्त हो। जहाँ तिब्बतका राजा श्रङचङ गम्पोको पुर्खाहरु बसोबास गर्दथे। छ्युपर, सिन्धुली, काभ्रे, स्याप्रे, ठिमी यस थरको किपट भुमी मानिन्छ। (थिङ, सिङ्गर, ङेसुर) यस थरको सगोत्री हुन। उनिहरु आफुलाइ सिन्धु र नागा भनी वर्गीकरण गर्दछन। (ङिमा मेवा चङरी ग्यि ल्हा ज्योहो) उनिहरुको कुलदेवता हो। तिब्बत यालुङ सोक्पा प्रान्तका बासिहरु कालान्तरमा थिङ भए भनिन्छ। अर्को कहावत अनुसार थ्यारुङ बाट पनि थिङ भए भनिन्छ। धार्मिक किम्बदन्ती अनुसार यालुङ रेम्बिर्छेले स्मरण गरि ध्यान गर्दा शक्ति प्राप्त गरेका थिए। जसको परिक्षण यालुङ प्रान्तमा गरिएकोले सोहिको बासिन्दाहरु थिङ भए भनिन्छ।
थोकर
थोकर एक तामाङ जाती भित्रको थर हो। यसको उत्पत्ति आदिथलो तिब्बतको थोरथोरिङ्गेन थरिङको ङ्यान्साल अर्थात थोरेन भन्ने ठाउको बासिन्दाहरु नै थोकर भए भनिन्छ। उनिहरुको कुलदेवता (थोलाथाङको थाइचङ कर्पो मरचन) हो। (थोकर, मोक्तान, स्याङदन, पाख्रीन) सगोत्री थर हुन भने कतिपय ठाउमा ङेकेलाइ पनि सगोत्र मान्दै आएको पाइन्छ। उनिहरु सम्बुस्ट, क्गन्द्रावान, भिमसेन, मण्डलि दुई प्रकारका छन। थोकरको अर्थ बज्रमा उत्पत्ति भएको भन्ने लाग्दछ। धार्मिक किम्बदन्तिका अनुसार थोथोरिङ्गेनका रिम्बोर्चेले आफ्नो कुलदेवताको ध्यान गरि शक्ति परिक्षण गरेका स्थान नै थोटेन कहलियो। यहि थोटेन नै अप्रभङ्स भएर थोकर भए भनिन्छ। तिब्बतको योन प्रान्तमा थोथरी रिङ्गेन पर्दछ। जहाँ थोथ गुम्बा अबस्थित छ। जहाका बासिहरुलाइ थोरोङ भनिन्छ। यहि थरोङको अपभ्रङ्स नै थोकर हुन पनि भनिन्छ।
दोङ
दोङ एक तामाङ जाती भित्रको थर हो। यसको आदिथलो तिब्बतको यहि दोङ ग्याल राज्य हो।यहि दोङ ग्याल को बासिहरु नै दोङ भनियो भन्छ। (दोङ, बल, तितुङ, गोले, ग्याम्दन, डिम्दोङ, गोम्पा, डोम्तेन, दारताङ, कोमदन, बजु, स्योङ्थान, मिहिन, गाङथन, ग्यामतेन, ब्राङ) यस थरको सगोत्री थरहरु हुन। उनिहरुको कुलदेवता (मुर्गुतेन) हो। दोङहरु कुल पुजालाइ दोइला भन्दछन। एकाथरिका अनुसार बन जङ्गल दाउरा बिसेसज्ञ हरु नै दोङ हो भन्छन। धार्मिक किम्बदन्ती अनुसार दोङ्ग्याल रिम्पोछेले आफ्नो कुलदेवताले शक्ति प्राप्त गरेको ठाउँ नै दोङ्ग्याल अर्थात दोमा हो। यहि दोमा बाट दोङ भए पनि भनिन्छ। तामाङ जातिको प्रारम्भमा दोङ थर मात्र रहेको र पछि मात्र अन्य थरहरु उत्पत्ति भएकोले यश थरलाइ मुल बृक्ष थरको रुपमा दोङ मानिएको पनि भनिन्छ। बङ्सावली अनुसार दोङ म्हेम्हे (फादाङछेन्पो) ले बोइउइ(तिब्बत) सालिङमा धेरै बर्ष राज्य गरि बसेका थिए। त्यसपछी राज किचलो परेकोले उनिहरु ढाकर बसाइ सरि राज गर्न थाले त्यसपछि पनि पुनः विवाद भएकोले उनिहरु लाछ्योङमा बसे अनि क्रमशः केरुङ प्रभु ग्याना हुदा तिमाल आइ बसेका पाइन्छ। उनिहरुको किपट थलो १२ तिमाल मानिन्छ।
नेगी
नेगी एक तामाङ जाती भित्रको थर हो। ऐतिहासिक मत अनुसार सेनामा स्थान्तरण गर्नुपर्दा तिनको ब्यबस्थापकलाई नेगी भनिन्छ। यसै मेगी थर रहेको भनिन्छ। उनिहरुको सगोत्री थर छैन। अर्को किम्बदन्ती अनुसार बेवारिसे अवस्थामा भेटिएको एक बच्चालाइ एक तामाङनिले आफ्नो दुध खुवाइ हुर्काइ आफ्नो धर्म छोरो बनाएको हुनाले त्यस बालकको थर नेगी भएको भन्ने कथन पनि पाइन्छ।
पाख्रीन
पाख्रीन एक तामाङ जाती भित्रको थर हो। यसको आदि थलो तिब्बतको पुराङच्यो, गाङ्गी योमा प्रान्त हो। यहाँ बाट नेपाल झरेका हरु नै पाख्रीन थरी भए भनिन्छ। पुराङच्यो प्रान्त तिब्बत साङसुङ प्रान्तको निकटबर्ती छेत्र मानसरोबर छेत्रमा पर्दछ। जहाको नाम बाट फुल प्रख्यात छ।उनिहरुको कुलदेवताको नाम (चङरिला, गुरुचनचन र स्यारगी ज्यो देनावोरचन) हो। (पाख्रीन, थोकर, मोक्तान, स्याङदन) यस थरको सगोत्री हो। सिकवाली, चौतारी, चौधरी? भ्याकुले, पुराङ, जिरगाउ, पाङदान, हागाङ यश थरको किपट भुमी मानिन्छ। एक जनश्रुती अनुसार मोक्तान थरको श्रीमती सुत्केरी अवस्थाकी थीइन। माइत जाँदै गर्दा ब्यथा लागेकोले उनी बासको झाङ भित्र पसि बच्चा जन्माएकोले मोक्तानको सो बच्चा पाख्रीन थरी भएको हो भनिन्छ। तामाङ भासामा बासलाइ पइन वा ख्रीन भन्ने गरिन्छ। देश देशावर पुगेका पाख्रीनहरु आफुलाइ स्याउले, चौतारी र फेदाली भन्ने गर्दछन। धार्मिक किम्बदन्ति अनुसार सपरा गङ्गी भन्ने रिम्बोर्छेको बगैंचामा पुगि आफ्नो कुलको ध्यान शक्ति परिक्षण गरेकोले उनिहरुलाइ पछिरेम भनियो। यहि शब्द अपभ्रङ्स भै पाख्रीन थर रहेको भनिन्छ।
फ्युक्पा
फ्युक्पा एक तामाङ जाती भित्रको थर हो। फ्युक्पाको अर्थ धन, दौकत, सम्पन्न भन्ने बुझिन्छ। यसरी हेर्दा उनिहरु ब्यापारी थिए कि भन्न सकिन्छ।
बम्जन
बम्जन एक तामाङ जाती भित्रको थर हो। यसको आदिथलो तिब्बतको ङिली ब्राखर, डाक्कर गोम्बो हो। थाङ्ग्युल, नामलाङ सिकवाली, हैबुङ, कामकोले, भुम्लो यश थरको किओअट भुमी मानिन्छ। (दोङमार्पोचन, ब्रादोङचन, धोकर, च्याङ्गिफोला) उनिहरुको कुलदेवता हो। (बम्जन, योन्जन, लोप्चन, डुप्चन, मिक्चन) यिनिहरु सगोत्री थर हुन। ङिली ब्राखर गोम्बोका रक्षक हरु नै कालान्तरमा बम्जन थरी भए भनिन्छ।धार्मिक किम्बदन्ती अनुसार ब्राखर रेम्बोर्छेले कुलदेवताको तप गरि शक्तिलाइ ब्रादोब्ग चन भनियो। कालान्तरमा बादोङ चन कुल मान्नेहरु नै बम्जन थरी कहलिएका हुन भनिन्छ।
श्रोत:- (तामाङ थरहरु एक अध्ययन) पुस्तकबाट, साभार :तामाङ अन्लाईन डट कम्
तस्बिर : सपुत मोक्तान
धावा वाङ्गेल मोक्तान / खोजराज गोले
१. परिचय
तामाङ समाजमा विभिन्न नाच (नृत्य)हरू विद्यमान छन् । 'बोम्बोला ते'Sमा ! लमला छ्यम् !!' भन्ने पनि गरिन्छन् । त्यसो त तम्बाको पनि नाच पाइन्छन् । तम्बाले डम्फूको तालमा तामाङ मौलिक गीत गाउँछन् । एक जना, दुर्इ जना वा समूहगत रूपमा नाच्छन् । डम्फू बजाउँदै नाच्ने हुनाले 'डम्फू' नाच पनि भन्ने गर्दछन् । कतै कतै टुङ्नाको समेत प्रयोग गर्दछन् । जन्मसंस्कारहरू; जस्तै : न्वारन, नामाकरण, छेवर, गुन्यूचोली दिने साथै विवाहको अवसरमा तम्बा नृत्य गर्न सकिन्छ । त्यस्तैगरी जात्रामात्रा तथा शुभकार्यहरूमा पनि तम्बाले नृत्य प्रस्तुत गर्न सक्छन् । पछिल्लो समयमा भने ल्होछार महोत्सवदेखि राजनैतिक लगायतका प्रदर्शनी वा अवसरमा समेत तम्बा/डम्फू नृत्यलाई समावेश गरेका पाइन्छन् ।
२. तम्बा/डम्फू नाचसँग जोडिएका पक्षहरू
तामाङ राष्ट्रको मौलिक पहिचानहरूमध्ये तम्बा/डम्फू नाच पनि एक हो । 'तम्बा' भनेको सांस्कृतिक पक्षसँग जोडिएको संस्था हो । यसको अतिरिक्त तामाङमा बोन र लामा गरी अन्य दुर्इ संस्थाहरू पनि विद्यामान छन् । मानवशास्त्रीय रूपमा तम्बा भनेको बोनको गीति पक्षलाई लिएर देखापरेको भन्ने देखिन्छ । पछिल्लो समयमा बौद्ध (लामा) धर्मको प्रवेशसँग यस संस्थाले बोन र लामा जस्ता दुर्इ विपरीत संस्थाहरूलाई एकसाथ संयोजन गर्दै अघि बढेको देख्न सकिन्छ । तम्बाले डम्फूको प्रयोग गर्ने हुनाले यहाँ तम्बा नाचलाई नै डम्फू नाच पनि भनिएको हो । यस नाचसँग जोडिएका विविध पक्षहरूका बारेमा भने निम्नानुसार चर्चा गर्ने गरेका पाइन्छन् ।
२.१ तम्बा
तम्बा भनेको तामाङ समाजको तीन मुली संस्थाहरूमध्येको एक हो । यसको उदय बोनबाट भएको भन्ने माथि नै उल्लेख गरिसकेको छ । तामाङ समाजको मानवशास्त्रीय उद्विकासको क्रमलाई हेर्ने हो भने हालको नेपाल देशमा प्रागऐतिहासिक कालदेखि नै प्रवेश गरेको देखिन्छ । यो राष्ट्र विशेषतः केरुङ नाका हुँदै प्रवेश गरेको थियो । आजभन्दा ३२ हजार वर्ष अगाडि नै काठमाडौं वरिपरि आइपुगेको यो राष्ट्रले हालको शैलुङ क्षेत्रमा पुगेपछि डम्फूको विकास गरेको मिथक पाइएको छ । शैलुङमा पेङदोर्जेले डम्फू निर्माण गरेपछि नै तम्बाको उदय भएको भन्ने देखिन्छ । त्यसभन्दा माथि अर्थात् नुवाकोट, धादिङ र रसुवा लगायतका स्थानहरूमा तम्बा भेटिएको छैन । यसप्रकार शैलुङबाट शुरू भएको डम्फू र तम्बा त्यहाँबाट पूर्व, दक्षिण हुँदै अगाडि बढेको देखिन्छ ।
तम्बाले जन्मदेखि मृत्युसंस्कारसम्ममा आफ्नो उपस्थिति जनाउँदै आएको छ । यसक्रममा बौद्धको दर्शन र बो
नको संस्कृतिलाई समाजमा लागू गराउने कार्य पनि गर्दै आएको छ । तम्बालाई कवि, गायक, इतिहासवेत्ता, संस्कृतिको पालक तथा लागूकर्ताकै रूपमा चिन्ने र चिनाउने गरिएको छ । यसको आफ्नै दर्शन भन्दा पनि लामा र बोनको दर्शनलाई व्याख्या गर्ने गरिएको पाइन्छ । तम्बा बिना तामाङ समाज पूर्ण नहुन सक्छ । बोन र लामा अन्य जाति, समुदाय र राष्ट्रमा पनि पाइन्छन्; तर तम्बा भने तामाङ बाहेक अन्य कुनैमा पनि पाइएको छैन । यसले विशेषतः ह्रुर्इ र ठा(ग) अर्थात् थर र रगतको कुरा गर्छ । यसक्रममा तामाङ थरहरूका सम्पूर्ण पक्ष साथै रगत र दूधको नाताको बारेमा समेत चर्चा गर्दै आएको देखिन्छ ।
नको संस्कृतिलाई समाजमा लागू गराउने कार्य पनि गर्दै आएको छ । तम्बालाई कवि, गायक, इतिहासवेत्ता, संस्कृतिको पालक तथा लागूकर्ताकै रूपमा चिन्ने र चिनाउने गरिएको छ । यसको आफ्नै दर्शन भन्दा पनि लामा र बोनको दर्शनलाई व्याख्या गर्ने गरिएको पाइन्छ । तम्बा बिना तामाङ समाज पूर्ण नहुन सक्छ । बोन र लामा अन्य जाति, समुदाय र राष्ट्रमा पनि पाइन्छन्; तर तम्बा भने तामाङ बाहेक अन्य कुनैमा पनि पाइएको छैन । यसले विशेषतः ह्रुर्इ र ठा(ग) अर्थात् थर र रगतको कुरा गर्छ । यसक्रममा तामाङ थरहरूका सम्पूर्ण पक्ष साथै रगत र दूधको नाताको बारेमा समेत चर्चा गर्दै आएको देखिन्छ ।
२.२ डम्फू
'डम्फू' तामाङको मौलिक पहिचानयुक्त बाजा हो । यसलाई तामाङ भाषामा 'डम्फा' वा 'डम्बा' वा 'डम्बू' पनि भन्ने गरिन्छन् । डम्फू भने नेपाली भाषाकरणको क्रममा भएको अपभ्रंसित उच्चारण हो । यसको निर्माण पेङदोर्जे (ब्योनदोर्जे)ले शैलुङमा गरेका थिए । मिथक अनुसार- उनले घोरलको छाला, कोइरालाकाठको घेरामा बाँसको ३२ किला ठोकेर बनाएका थिए । सोहीक्रममा डम्फूको समात्ने स्थानमा चोयाको 'टेपटेप' साथै त्यसको ठिक माथि भने डाँफेको प्रतीक बनाएका थिए । यो बाजाको प्रयोग जथाभावी रूपमा गर्न नहुने तामाङ मान्यता पनि पाइएको छ । तम्बाहरूले यसलाई ठूलो सम्मानका साथ प्रयोग गर्दछन् । यसको प्रयोग बिना पनि कतिपय अवस्थामा तम्बाहरू प्रस्तुत हुन्छन् भने कतिपय अवस्थामा यसको प्रयोग अनिवार्य मानिन्छन् । डम्फूको घेराले घामलाई सङ्केत गर्छ । त्यस्तैगरी ३२ किलाले मानिसको गुण साथ चराले डाँफेलाई प्रतीकात्मक रूपमा जनाएको हुन्छ ।
२.३ डम्फूरे
तामाङ समाजमा 'तम्बा'को अतिरिक्त 'डम्फूरे' पनि पाइन्छ । 'डम्फूरे' शब्द 'डम्फू'बाट बनेको देखिन्छ । 'डम्फू' भनेको बाजा हो साथै उक्त बाजा बजाउने व्यक्तिलाई 'रे'ले प्रतिनिधित्व गरेको देखिन्छ । सोहीक्रममा 'डम्फूरे' नामशब्द बनेको स्पष्ट हुन्छ । कतिपयले 'तम्बा'लाई नै 'डम्फूरे' भन्ने गर्दछन् । स्मरणीय तथ्य यो हो कि- 'तम्बा' भनेको सांस्कृतिक संस्था पनि हो; तर डम्फूरे भनेको डम्फू बजाउँदै रमाइलोको लागी गीत गाउने र नाँच्ने व्यक्ति मात्र हो । डम्फूरेले डम्फूको तालमा मनोरञ्जनमुलक गीत र नाच प्रस्तुत गर्न सक्छ तर तम्बाले सांस्कृतिक परिवेशमा विशेष कार्यसम्पादन गर्दछ । यी दुर्इ नामशब्दहरू एकार्काका लागि प्रयोग गर्न सकिने पर्यायवाची होइनन् । डम्फूरेलाई नै तम्बा भनेमा वा तम्बालाई नै डम्फूरे भनेमा ठूलो गल्ती हुन्छ । डम्फूरे भनेको त डम्फूको तालमा मनोरञ्जनमूलक गीत गाउने व्यक्ति मात्रै हो । ऊसँग धर्म, संस्कृति साथै तम्बाको गीत हुँदैन ।
२.४ तम्बा/डम्फू नाच
तम्बाले डम्फू बजाउँदै सोही तालमा गीत गाउँदै नाच्ने हुनाले नै तम्बा/डम्फू नाच भनिएको हो । तम्बा, डम्फू साथै डम्फूरेको बारेमा स्पष्ट भएपछि यस नाचको बारेमा बुझ्न सक्छौं । तम्बा वा डम्फू नाचमा केही भिन्नता देख्न सक्छौं । तम्बा नाच सांस्कृतिक पक्षसँग जोडिएकोले महत्त्वपूर्ण हुन्छ । डम्फू नाच भन्नाले डम्फूरेहरूले पनि नाच्न सक्छन् । यहीनेर तम्बा र डम्फूरेको नाच भनेर छुटाएर हेर्न र बुझ्न अति जरुरी देखिन्छ । तम्बा नाचमा उत्पत्ति, सिर्जना तथा सृष्टिसँग सम्बन्धित धार्मिक तथा सांस्कृतिक गीतको प्रयोग हुन्छ । त्यसैले पवित्र मानिन्छ तर डम्फू नाच मात्रै भन्दाखेरि डम्फूरेसँग पनि जोडिन पुग्छ । डम्फूरेले नाचगान गरेको भन्ने अर्थ लागेपछि त्यसमा तम्बाको जस्तो नभई केवल मनोरञ्जनको लागि नाचिएको भन्ने हुन्छ । यसप्रकार एकै व्यक्तिले तम्बा वा डम्फूरे दुवैको भूमिका निभाउने भन्दापनि तम्बाले डम्फूरेको भूमिका निर्वाह नगर्दा राम्रो हुन्छ । समाजमा डम्फूरेलाई नाचगान गर्ने साथै जात्रामात्रामा गीत गाउँदै हिँड्ने भन्नेजस्तो हुन सक्छ । डम्फूरेले तम्बाको भूमिका निर्वाह गर्न सक्तैन ।
अब हामी तम्बा/डम्फू नाचलाई मुख्यतः दुर्इ भागमा विभाजन गरेर हेर्न सक्छौं । तम्बाले डम्फूको तालमा गीत गाउँदै नाचेमा तम्बा नाच हुन्छ । यसैलाई डम्फू नाच पनि भन्न सकिन्छ । तथापि डम्फूरेले नाच्ने नाचलाई तम्बा नाच भन्न सकिन्न । त्यसलाई डम्फू नाच भने भन्न पनि सकिन्छ । विशेषतः डम्फूरे नाच भन्दा अझै सही हुने देखिन्छ । अन्ततः तम्बा र डम्फूरे नाच भनेर छुट्याउने र दुवैलाई समेट्नेलाई डम्फू नाच भन्दा पनि खासै फरक नपर्ला कि ! स्मरणीय तथ्य- यो नाच उत्तरपश्चिममा रहेका धादिङ, नुवाकोट र रसुवा लगायतका क्षेत्रमा देखिएको छैन । विशेषगरी शैलुङ र त्यहाँदेखि उत्तर, पूर्व र दक्षिणी भेगमा प्रशस्त भेटिइन्छन् । यति कुरा गरिसकेपछि अब भने यी नाचका बारेमा सङ्क्षिप्त रूपमा चर्चा गरौं ।
क) तम्बा नाच : यसैलाई तामाङ भाषामा 'तम्बा स्यबा' भन्ने गर्दछन् । कुनै पनि शुभ वा जीवन संस्कारको बेला सृष्टि, सिर्जना, निर्माण, उत्पत्ति लगायतका सभ्यतासँग सम्बन्धित गीत तम्बाले गाएर नाचेमा तम्बा नाच भन्न सकिन्छ । त्यस्ता गीतले जीवन दर्शन तथा विश्वदृष्टिकोणलाई मुख्य विषयवस्तु बनाएको हुन्छ । यो नाच शुभकार्य विशेषगरी न्वारन, छेवर, गुन्यूचोली दिने साथै विवाह जस्ता जीवनसंस्कार एवंरीतले विशेष चाडपर्वमा नाचिन्छन् । भनिन्छ; डाँफेले नाच्दै आफ्नी प्रियसीलाई फकाउनका लागि सिउर, पखेटा र पुच्छर समेत हल्लाउँदै, फुलाउँदै नाच्दारहेछन् । मयुरले पनि त्यस्तैगरी नाच्दारहेछन् । तिनका नाचहरू देखेपछि पेङदोर्जेले त्यस्तै अभिनयका साथ नाच शुरू गरेका थिए । त्यही भएर तम्बा नाचमा हातगोडा, टाउको साथै कम्बर हल्लाउने, घुमाउने र मर्काउने गर्दछन् । नाच एकैजना वा दुर्इ जना वा सामूहिक रूपमा पनि नाचिन्छन् । नाच बिस्तारै अर्थात् नहतारिइकन हल्का पाराले नाच्छन् । बेस्सरी उफ्रने, चिच्याउने र कराउने जस्ता हर्कत गर्नुपर्ने नभएकोले बालबालिकादेखि चौरासी वर्षका वृद्धहरूले पनि अति सहजताका साथ हातमा डम्फू लिएर घण्टौंसम्म नाचेका देख्न सकिन्छ ।
यस नाचमा तम्बा आफैँ वा अन्य व्यक्ति समुहहरू नाच्छन् । तम्बाले विशेष डम्फूको तालमा विशेष गीत गाउँछन् । कति अवस्थामा तम्बा आफैँ गीत गाउँदै डम्फू घुमाउँदै बजाउँदै नाच्ने गर्दछन् । तम्बासँग अन्य व्यक्ति वा समूह पनि नाच्न सक्छन् । त्यसो त तम्बाले डम्फू बजाउँदै गीत गाउने र अन्य व्यक्ति वा व्यक्तिहरू समूह बनाए नाच्छन् । त्यसक्रममा महिला र पुरुषहरू एकसाथ नाच्छन् तथापि पुरुष एकातिर र महिला एकातिर भएर नाच्छन् । यस नाच प्रेमगीत वा नाचको आधारमा नाचिने नभएकोले जो पनि समूहमा नाच्न सक्छन् । नाचमा पुरुषले पुरुषसँगै र महिलाले महिलालाई जोडी बनाउँछन् । नारी र पुरुष एकसाथ भएपनि प्रेमी प्रेमिकाका रूपमा रहेका हुँदैनन् । त्यसैले त्यस्तो अभिनय गर्दैनन् । नाचमा कम्बर मर्काउँछन्, टाउको हल्लाउँछन्, मयुरले पखेटा हल्लाए जसरी कुम हल्लाउँछन् । पुरुषले पुरुषसाथि सँगै अनि नारीले नारीसँगै पछाडिबाट कुम जोडेर पनि नाच्छन् । कहिले पूरै उठ्छन् त कहिले एक घुँडा टेक्ने र एक घुँडा आधी खुम्च्याउँछन् । हातमा डम्फू लिएर तम्बाले गीत गाइरहेका हुन्छन् भने नाच्नेहरूले पनि भएसम्म डम्फू लिएरै नाच्छन् । डम्फू नभएमा हातैले डम्फू बजाएको अभिनय गर्छन् ।
नाचमा आफ्ना साथी बनाउने र विशेषतः पुरुषले अर्को पुरुष साथीलाई मयुर वा डाँफेले पखेटा फिँजाए जसरी बाटो छेक्ने र एकको स्थान अर्कोले लिने गर्छन् । यस नाचमा डम्फूको अतिरिक्त टुङ्नाको पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ । टुङ्ना तम्बा वा बजाउन जान्नेले बजाउने र बजाउँदै नाचमा सामेल हुने गर्दछन् । नाच्दा डम्फू समात्ने आफ्नै तरिका हुन्छ । त्यस्तैगरी टुङ्ना समात्ने पनि सुन्दर शैली हुनु पर्दछ । डम्फू र टुङ्ना बजाउनेको नृत्यमा प्रस्तुति शैली अलि फरक हुन सक्छन् । बिस्तारै नाचिने हुनाले हत्तपत्त थाक्तैनन्; तथापि शरीरको अङ्गप्रत्यङ्गमा तरङ्ग भने अवश्य पैदा हुन्छन् । यस्तो नाचलाई पवित्र मानिन्छन् । गीत, डम्फू र नाचको कारण अशुभ र अपसकुनहरू समाप्त हुन्छन् । नकारात्मक शक्तिहरू दूर हुन्छन् । कार्यक्रम सफल हुन्छ । सबैमा एक किसिमको सौहार्दता सिर्जना हुन्छ । देवदेवी, नागनागिनी, झ्योहोझ्योमो साथै सबैका कुलहरूसमेत खुशी हुन्छन् भन्ने जनविश्वास पाइन्छन् । नाचमा सृष्टि, सिर्जना वा उत्पत्तिसम्बन्धी गीतमा नाचिने नाच आफ्नै प्रकारको हुन्छ । विशेष कार्यक्रममा प्रमुख अतिथि अथवा छेवर र विवाहको बेला मामालाई स्वागत गर्ने बेला नाचिने नाचमा भने मामाको अघि हल्का शीर झूकाउँछन् । त्यसरी शीर झूकाएर विशेष श्रध्दा वा सम्मान प्रदर्शन गर्दछन् । माथि नै भनिएजस्तै ''बोम्बोला ते'Sमा ! लमला छ्यम !!''मा स्हेङ्सो, स्हिवा र ठोवापूर्ण नाचहरू हुन्छन् । भन्न खोजिएको- बोम्बो र लामाको नृत्यमा आह्वान, अनुनयविनय र नकारात्मक शक्तिलाई लखेट्ने किसिमको डरलाग्दा नाचहरू पनि हुन्छन् । तम्बा नाचमा भने बोम्बो र लामाको जस्तो ठोवापूर्ण चाहिँ हुँदैन । यसकारण स्हेङ्सो र स्हिवापूर्ण हुन्छन् । त्यसैले नाच्ने बेला बीचमा सगुन राख्न पनि सक्छन् । त्यसरी राखिएको सगुनको वरिपरि नाच्छन् ।
ख) डम्फूरे नाच : डम्फूको तालमा गीत गाउँदै डम्फूरे तथा झिल्के ब्योनदोर्जे (केटा) अनि छमे (तरुनी)हरू पनि नाच्छन् । त्यही नाचलाई नै डम्फूरे नाच भनिएको हो । यसलाई तामाङ भाषामै भने 'डम्फूरे स्यबा' भन्ने गर्दछन् । यो नाच कुनै स्हेङ्सो वा स्हिवाको लागि भन्दा पनि मनोरञ्जनका लागि नाचिन्छन् । यसमा केटाकेटीहरू सम्मिलित हुन्छन् । विशेषतः जात्रामात्रा वा मेलापात जाँदा वा छेवर अनि विवाहको बेला पनि नाच्छन् । यसमा गाउने गीत प्रणयभाव, छेडछाड, दोहोरीपूर्ण एवंरीतले विशेषतः मनोरञ्जन हेतुका हुन्छन् । तम्बा नाचमा डम्फू बजाउँदा र थन्क्याउँदा साथै नाच्ने बेला डम्फू समाउने र घुमाउने कार्य अति संवेदनशील मानिन्छन् । त्यत्तिकै फुत्त निकालेर वा जथाभावी घुमाएर वा बजाएपछि पनि झ्याप्प बन्द वा थन्क्याउने गर्दैनन् । शुरूमा बजाउने, अन्तिममा बिसाउने वा थन्काउने बेला विशेष तरिका वा शैली अपनाउँछन्; तर डम्फूरे नाचमा त्यस्तो हुँदैन । त्यसैले डम्फूरे नाचलाई विशुद्ध मनोरञ्जनपूर्ण मानिन्छ । यस्तो नाचमा एकले अर्कोलाई गीतमा हराउने तथा नाचमा पनि थकाउने र हराउने हुन्छन् । यसक्रममा 'हुरहुर' भन्दै नाच्छन् । दर्शकहरू पनि खुब रमाइलो गर्दै हाँसखेल गर्छन् । हाँसो र ख्याल ठट्टा प्रशस्त हुन्छ ।
३. उपसंहार
तम्बा तथा डम्फूरे नाच तामाङ राष्ट्रको चिनारी हो । यी नाचलाई हटाउने हो भने तामाङको एक पाटो ह्वाङ्ङै हुनेछ । परापूर्वकालदेखि नाचिँदै आएकोले नाचको आफ्नै महत्त्व र आवश्यकता पनि रहेको छ । यसले सिङ्गो समुदायको मौलिक पहिचान जगेर्ना गर्ने क्रममा आफ्नोतर्फबाट विशेष योगदान पुर्याउँदै आएको छ । अहिलेको पहिचानका लागि भइरहेको आन्दोलनको लागि पनि यसको विशेष महत्त्व रहेको स्पष्ट छ । तम्बा नृत्यमा सृष्टि, उत्पत्ति तथा निर्माणसम्बन्धी कथाहरू पाइन्छन् । तामाङ जीवन संस्कार, जीवनदर्शन, विश्वासपद्धति तथा विश्वदृष्टिकोण पनि भेट्टाउन सकिन्छ । तामाङ धर्म, संस्कृतिको अरिक्ति भाषा र साहित्य अनि बेजोड कलाको सङ्गम पनि झल्किन्छन् । डम्फूरे नाचले विशुद्ध तामाङ शैलीमा मनोरञ्जन प्रदान गर्दै आएको छ । भाषालाई जोगाउँदै यहाँसम्म ल्याएको छ । पछिल्लो समयमा यी नाचहरू पनि विश्वव्यापीकरण, औद्योगिकीकरण, पश्चिमाकरणका चपेटामा पर्दै आएका छन् । यी नाचलाई जोगाउन नसकिएमा तामाङ पहिचानको एउटा पाटो समाप्त हुनेछ । त्यसैले बेलैमा सबैको ध्यान यतातिर जान अत्यन्त जरुरी भैसकेको छ ।
३० दलीय गठबन्धनद्वारा संयुक्त रुपमा उठिएको
आवाज पहिचान र संघियतासहितको संबिधानको लागि थियो !
युवा जोश बेग्लै त्यसमाथि मेरो मनैबाट निस्कनै
लागेको आवाजमा सबैको संयुक्त आवाज मिसाईदिँदा मैले पनि एक "जिन्दाबाद"को
गर्जित आवाज थपिदिएँ । कहिल्यै खुल्लामन्चले त्यत्ती धेरै खुट्टाहरुलाई एकैसाथ कमाएको
थिएन होला, हिजो
थेग्न पनि मुस्किल थियो । लाग्दथ्यो पहिलोपटक त्यो खुल्लामंच पनि कत्ति साँघुरिएको
! भित्र टेक्न ठाउँ सम्म नहुदा खुल्लामंचका घेरिएका बारहरु पनि जनतालाई थेगिरहनमा
व्यस्त थिए ! एक सँगै गएको मित्रको भित्र प्रवेश गर्दागर्दै हात छुट्यो, त्यत्ति
धेरै भीडलाई मेरा आखाँले उछिनेर नसक्दा कता हो कता साथि छुटेर कुनातिर ठेलिएको
अबस्था थियो ! खुल्लामंच भित्र जत्ति मान्छे थिए, त्यो भन्दा दोब्बर सडकभरि थिए !
पहिचान र संघियतासहितको संबिधान मेरो चाहना पनि
हो ! त्यहि चाहनाको सम्बोधनमा लाखौ जनताहरु ओर्लिदा मैले आफ्नो उपस्थिति अनिबार्य
ठानेर सहभागिता जनाएँ ! युवा जोशिलो आवाजहरुमा मेरो पनि जोशिलो बिद्यार्थी आवाज
लिएर मेरो अधिकारको कुरामा ठुलो आवाज निकालिदिएँ !
मैले बुझेको सभाको औचित्य, मलाई एक थान संबिधान
चाहेकै होइन तर मेरो अधिकार सहितको सबैको आवाज सम्बोधन हुने संबिधान चाहेको हो !
त्यो एक थान संबिधान, संसद भबनभित्र भएको बहुमतीय/अल्पमतिय संख्याको आधारमा लेखिने
एक थान संबिधानले मेरो आवाज सम्बोधन गर्दैन थियो ! देशको संबिधानमा देशमा रहेका
सबैको अनुहार नसमेटे/नदेखेसम्म म किन त्यो संबिधान बन्यो है मात्रको संबिधानमा
चित्त बुझाउ? जुन परिवर्तनको लागि जनताहरु अपाङ्ग भए/ सहिद भए, त्यहि चिज प्राप्त नहुदा त्यो बलिदानको
मूल्य के रहन्छ ?
यो लेख मैले डाक्टर रमेश ढुङ्गेलको "भेटिएन ताम्सालिङ" शिर्शक लेखको जवाफको लागि तयार पारेको हुँ । अत्यन्तै निक्रिस्ट तरिकाले तामाङको ईतिहास सस्तो कथामा समेट्न खोजिएकोले मैले लेख्नै पर्ने बाध्यता पनि थियो ।
मलाई करिब एक हप्ता पहिले तामाङ युवा समूहका अध्यक्ष मिनदोर्जे थिङ जिले फोटो खिचेर ट्याग गरी पठाउनु भएको थियो । तर अक्षर स्पस्ट नबुझिदा र समय ब्यस्तताले गर्दा राम्रोसँग बिस्त्रितमा नजर घुमाउन नपाएको स्थिती थियो । केही अन्य साथिहरुले प्राइभेट इन्बक्समा समेत यो लेखको लिङ्क पठाउनु भएर मलाई जानकार गराउनु भएको थियो । हिजो मज्जा सँग लेखलाई नियालेर हेरेँ । अनि दँग परेँ, लाग्यो दिमाग खुस्किनेले अनेक वाइयात बकवास लेख्छन् ।
शिर्शक "भेटिएन ताम्सालिङ" राख्दै वाइयात र आधारहिन काल्पनिक कथा रच्दै लेख अगाडि बढीरहन्छ । ज्युँदो ईतिहासलाई सस्तो लोकप्रियाताको लागि कामै नलाग्ने पात्रहरु उतार्दै अन्त्यमा अर्थहिन तरिकाले लेख सकिन्छ र अलमल्लमा पढ्ने पाठक । शायद आँफैले लेखेको त्यो लेख पढ्यो भने आँफै पागल हुने र आफैले प्रयोगमा ल्याएको भाषा आँफैले नबुझ्दो हुन् । यसको ग्यारेन्टी चाँही म दिन्छु है मित्रहरु ।
शिर्शक "भेटिएन ताम्सालिङ" राख्दै वाइयात र आधारहिन काल्पनिक कथा रच्दै लेख अगाडि बढीरहन्छ । ज्युँदो ईतिहासलाई सस्तो लोकप्रियाताको लागि कामै नलाग्ने पात्रहरु उतार्दै अन्त्यमा अर्थहिन तरिकाले लेख सकिन्छ र अलमल्लमा पढ्ने पाठक । शायद आँफैले लेखेको त्यो लेख पढ्यो भने आँफै पागल हुने र आफैले प्रयोगमा ल्याएको भाषा आँफैले नबुझ्दो हुन् । यसको ग्यारेन्टी चाँही म दिन्छु है मित्रहरु ।
डा. ढुङ्गेलसाग प्राज्ञिक नैतिकता छ भने ?
म डा. रमेश ढुङ्गेलको लेख (हिमाल खबरपत्रिका, मंसीर १६–३० २०६९) मा केन्द्रित हुन्छु विशेष गरी तामाङ नाममा । अन्य विषयवस्तुमा म प्रवेश गर्दिन अहिले । तामाङ जातिले जहिले पनि आफ्नो परिचय तामाङ नामबाटै दिने गरेको छ र दिने गर्दथे, मुर्मी नामबाट होइन । तामाङ जातिलाई मुर्मी शब्दको प्रयोग गर्नु शाह–राणा शासक र बेलायती लेखकहरूको कुनियतको अभिव्यक्ति थियो । अरु समुदायले दिएका नाम पनि हुनसक्दछ । वास्तवमा तामाङहरूले मुर्मी शब्द सुनेका पनि छैनन् । यस सम्वन्धमा तपाईकै कार्यालय, सिनासबाटै प्रकाशित ब्रायन वारेनकाम (१९९६) को तामाङ ताम : अ सोसिओलिङ्ग्युस्टिक स्टडी अफ इस्टर्न तामाङ डायलेक्ट (इन नेपाल) हेर्नु भए हुन्छ ।
म डा. रमेश ढुङ्गेलको लेख (हिमाल खबरपत्रिका, मंसीर १६–३० २०६९) मा केन्द्रित हुन्छु विशेष गरी तामाङ नाममा । अन्य विषयवस्तुमा म प्रवेश गर्दिन अहिले । तामाङ जातिले जहिले पनि आफ्नो परिचय तामाङ नामबाटै दिने गरेको छ र दिने गर्दथे, मुर्मी नामबाट होइन । तामाङ जातिलाई मुर्मी शब्दको प्रयोग गर्नु शाह–राणा शासक र बेलायती लेखकहरूको कुनियतको अभिव्यक्ति थियो । अरु समुदायले दिएका नाम पनि हुनसक्दछ । वास्तवमा तामाङहरूले मुर्मी शब्द सुनेका पनि छैनन् । यस सम्वन्धमा तपाईकै कार्यालय, सिनासबाटै प्रकाशित ब्रायन वारेनकाम (१९९६) को तामाङ ताम : अ सोसिओलिङ्ग्युस्टिक स्टडी अफ इस्टर्न तामाङ डायलेक्ट (इन नेपाल) हेर्नु भए हुन्छ ।
इतिहासमा तामाङहरूले जहिले पनि र जहाा पनि तामाङ नै भनेका छन्, लेखेका छन् र त्यस्तै लेख्न लगाएका पनि छन् । केही कतै अपवाद हुन सक्तछ । अपवादबाट सिद्धान्त स्थापित हुनसक्दैन । त्यो हामी सबैलाई थाहा भएकै कुरो हो ।
माओवादी पार्टी र जनजाती आन्दोलन:
हुन त यहाँ कत्तिपय मित्रहरुलाई माओवादी जनयुद्ध सुरु भएयता जातियताको कुरा उठेको भन्ने लाग्न सक्छ । तर त्यो बुझाई गलत र अपुरो छ । ०५१-०५२ को माओवादी जनयुद्धको घोषणा भएको एक डेढ दशक अग्गी देखी नै यस बारे आन्दोलन गर्ने तयारीमा थिए । माओवादीहरु आफु सशक्त बन्नको लागि जनताको समर्थन खोज्दै थिए । त्यत्तिखेर माओवादी पार्टिको लागि कैयौ जनजातिका ब्यक्तिहरुले ठुलो बलिदान दिए । जुन कुरालाई माओवादीले मनन गर्दै जातियता र संघियताको आधारमा मात्र समुन्नत नेपाल बन्न सक्छ भन्ने कुरा स्पस्ट थाहा पाए । त्यसैले कङ्ग्रेश एमालेको दाजोमा माओवादी संघियताको पक्षमा अझ स्पस्ट देखिन्छ । कहिलेकाही संघियताको बिषयमा आफ्नै पार्टिभित्रका साना कसरत गरिदा माओवादीले संघियताको नारा बिर्सें कि भन्ने भ्रम पनि हुनसक्ला ।
नेपाली हिन्दुमात्रको महान चाड दशैं, सम्बोधन गरिएकोलाई हामीले आ–आफ्नै तरिकाले भित्र्यायौं र त्यो समयबाट हामी केही पर आईसकेका छौं । कत्तिको घरमा दशैले खुशीयालीको बास बसाए होला, कतिको घरमा दुःखको भारी विसाए होला । जेहोस् अर्को एक दशैं हामीबाट पार भएको छ । यो लेख दशैंप्रति गलत विचार सम्प्रेशन गर्नको लागि पक्कै होइन न त ती दशैं मनाउनेहरुप्रति ब्यङ्ग नै । तामाङहरुको दशैंप्रतिको धारणा, इतिहासका कुराहरु र केही तथ्यपुरक वास्तविकतालाई उजागर गर्न खोजिएको छु । यसबाट पर्न गएको असरप्रति क्षमायाचना ।
दशैं र तामाङहरुको दशैंप्रतिको धारणाः
दशैप्रति सबैको आ–आफ्नै खाले धारणाहरु छन् । कसैको यसप्रति नैरास्यता र कसैको यसप्रति सम्मान, फरक मनभित्रको फरक विचारले गर्दा अबलम्बन गर्ने तरिकामा फरक आएको हुनसक्छ ।
विगतमा तामाङहरुले दशैंलाई आफ्नै किसिमले बुझेर वा नबुझेर मनाए । दशैंलाई तामाङहरुले “म्हेनिङ” नामले सम्बोधन गरेको पाईन्छ । तर के म्हेनिङ नै दशैं हो त ? नबुझ्नेहरुले यी दुई शब्दावलीको अर्थ एउटै हो भनेर निष्कर्ष निकाल्छन्, जुन विल्कुल गलत हो । म्हेनिङ शब्दले महिना (अशोज)लाई जनाउँदछ, भने दशैंले चाडलाई । म्हेनिङ, जुन समयमा आफ्ना सम्पुर्ण बालीहरु भित्र्याउने र रमाईलोको लागि भनेर तामाङहरुले छुट्याएको हुन्छ । तर त्यही महिनामा दशैं भन्ने चाड पर्दा, म्हेनिङलाई नै दशैं भनेर भ्रमात्मक रुपमा दशैं मनाईरहेको पाईन्छ ।
इतिहासमा तामाङहरुले के कस्ता अवस्थाहरु भोग्नुपरेको थियो, सबैमा ज्ञात भएकै कुरा हो । एकिकरणयता पृथ्वीनारायण शाहले आफुले कब्जा जमाएको ठाउँमा आफू अनुकुल शासन ब्यवस्था लाद्न थालियो । जसले गर्दा नचाहेर पनि जबर्जस्ती दशैं मनाउनै पर्ने अवस्था थियो । जसको प्रभाव आजसम्म आउदासमेत दशैं मनाउनुले देखाउँछ । भनिन्छ, इतिहासमा जुन घरमा दशैंताका बली चढाइन्नँ त्यो घरको सदस्यहरुलाई हदैसम्मको कारवाही गरिन्थ्यो । त्यसैले सक्नेले खसी राँगा काट्नै पर्ने, नसक्नेले कुखुरा भए नि मार्नै पर्ने प्रावधान थियो ।
कसरी थाहा पाउथे कुन घरमा बली चढाए/नचढाएको कुरा ? दशैं मनाईसकेपछि निरिक्षणको लागि राजा-महाराजाहरु र तिनका भरौटेहरु घरघरमा जाने गर्दथ्यो । बली चढाएको प्रमाण देखाउन कुखुरा काट्नले कुखुराको प्वाँख लगायत अन्य चिजलाई ढोकाको माथि पट्टि टाँस्नुपर्ने र खसी वा राँगा काट्नेले दुई हातमा बली चढाएको जनावरको रगत सहितको हातको छाप भित्तामा देख्नेगरि लगाउनुपर्ने । यसखाले अत्यन्तै क्रुरतालाई अबलम्बन गर्दै मनाउन लगाएको इतिहास साक्षी छ । तामाङहरुमा चेतनाको स्तर बढेको अवस्थामा भने दशैंप्रतिको धारणामा परिवर्तन भएको छ र यसलाई पुर्णरुपमा नमनाउने तयारीमा समेत जुटिसकेका छन् । विगतमा दशैंताका भरिभराउ हुने मेरै गाउँमा, आजभोलि सुन्यताको आभास गर्न सकिन्छ ।
तामाङ इतिहास, संस्कार संस्कृतिको पुस्तकहरु भेटे जति सबै जलाइदिए । आफ्नै खाले ब्यवस्थामा रमाईरहेका तामाङ राजा र तामाङहरुलाई बन्दी बनाईए । इतिहासका बहादुर तामाङ योद्धाहरुलाई नोकर–चाकरमा नियुक्ति गरियो अनि सम्पुर्ण अधिकार खोसियो । यहाँसम्म कि सिपाही र सुरक्षाका उच्च पदमा कहिल्यै अवसर दिएनन् । कि त थर नै फेरेर राई, गुरुङ लेखिनुपथ्र्यो कि त जागिरको आशा छोड्नुपथ्र्यो । त्यसैले आफ्नो वास्तविकतालाई सधैं धरापमा राखी आफ्नो जातलाई नै परिवर्तन गरी राई, गुरुङ र अन्य थर लेखेर मात्र सुरक्षा निकायका पदहरुमा आफुलाई सहभागी गर्न पाउने इतिहास जिउदो छ ।
आजको सन्दर्भमा तामाङहरुले भन्न थालिसकेका छन्, जुन इतिहासले हाम्रा सम्पूर्ण अस्तित्व लुट्यो त्यसैलाई बढावा दिएर मनाउने छैनौं दशैं ।
किन दशैंलाई तामाङ लगायत केही अन्य समुदायले मनाईदैन ?
दशै कदापी अहिंसावादीहरुको चाड हुन सक्दैन । दशैताका ती अवोध प्रानीहरुले विनाकारण आफ्नो ज्यान गुमाउनुपर्छ । तथापी सबै प्रानीहरुको दुःख पीडालाई आभास गर्ने एकै मन हुन्छ, तर हामी मानवले आफ्नो रमाईलोको लागि तिनीहरुको शरीरसँगै प्राणलाई सखाप पार्छौ । आफ्नो सिमालाई परै छोडी, तिनीहरुलाई दुःख दिंदा रमाउछौ । यसबाट हामी कतिसम्म निर्दयी रहेछौं भन्ने कुरा सहजै थाहा पाउन सक्छौं ।
एक मगर मित्रसँग दशैकै विषयमा सामान्य छलफल भएको थियो । भन्दै थियो, “के गर्नु यार दशैं नमनाउने भन्दा नि मनाउनै पर्ने वाध्यता छ । सबैको घरमा मासु पाक्दा आफ्नो घरमा नभित्र्याउने कुरै भएन ।” अनि गुनासोमा अर्को गुनासो थप्दै थियो, “दशैको लागि समय पनि गजबकै निकालेको छ । सबै बालीहरु भित्र्याएको अवस्था, फलफुल लटरम्म फलेपछिको अवस्था । दशैंको लागि यस्तो सुहाउदो समय निकाल्ने दिमागलाई चाही मान्नैपर्छ यार । हाम्रो त के छ र त्यस्तो चाड, माघे संक्रान्ति, त्यो पनि एक दिनको चाड । विदा एक दिन, तर आउदा जादा ३ दिन । त्यो पनि अरु खानको लागि हो र, त्यही काँडेभ्याकुर, तरुल–सखरखन्ड खानको लागि । त्यसमाथि जाडोको लगलग कमाई ।” म सुनिरहे, निकै सान्दर्भिक तर्कहरुमा मैले गुनासोको लागि ठाउँ पाउन मुस्किल थियो ।
तामाङले मनाईने दशैंको सन्दर्भमा ः
विगतमा दशैंलाई निकै उत्साहपूर्ण रुपमा मनाईता पनि हाल आएर यसको प्रभाव तामाङहरुमा कम देखिएकै हो । दशैंमा विशेषगरि मासुका परिकार लिने तर देवीदेवताको पूजाआजा चाहि नगर्नुले दशैं मनाएको भनेर भन्न नमिल्ला नै । दशैंमा टिका राख्ने, जमरा राख्ने र अन्य देवीदेवतालाई सम्झेर पुजा गर्नुलाई मूख्य प्राथमिकतामा राखिन्छ तर यी सम्पुर्ण चिजहरुलाई तामाङहरुले दशैंताका गर्दैनन् । मासु खानु वा रक्सी पिउनुलाई दशैं भनिन्छ भने, तामाङहरुले त बाह्रै महिना दशैंलाई मनाइने पो रहेछ । यसर्थमा तामाङहरुले दशैं मनाउने गर्छन् भनेर भन्दा सायद असुहाउदो तर्क नै हुन्छ ।
विदाको सवालमा ः
नेपाली चाडहरुमध्ये सबैभन्दा लामो समयसम्म विदा दिने चाड दशैं नै हो । सरकारी कार्यलयदेखि लिएर सम्पुर्ण निजी अफिस तथा विद्यालय समेत बन्द हुने हुँदा सुनसान छाउनु एक स्वभाविक हो । कम्तिमा पनि १५ दिनसम्म विदा मनाउनुपर्दा जाने ठाउँ नभएर मान्छेहरुको ओइरो आफ्नै गाउँठाउँमा हुनु अस्वभाविक होइन ।
असत्य माथि सत्यको जितको अवसरमा मनाईन्छ भन्दा पनि हामी आफ्नो चाड होइन भन्छौं ः
कहिलेकाही दशैं मनाइन्न भन्दा मनमा प्रश्न उब्जिन्छ । असत्यमाथिको जितमा पो मनाईन्छ त दशैं, के उसो भए हामीले असत्यको पक्षमा उभिएर बोलेका हौं त? प्रश्न उब्जिनु स्वभाविक हो तर प्रश्नको जवाफ निकै सजिलो छ । हामी दशैंको विरोधी होइनौं पक्कै तर यसलाई अबलम्बन गर्ने तरिकाले गर्दा हामीले दशैंलाई आफ्नो भन्न नसकिरहेको अवस्था मात्र हो । कुनैपनि धर्म वा देवी देवताले बली चढाउनु भनेर भनेका छैनन् न त यो कुरा धर्मग्रन्थहरुमा नै लेखिएका छन् । तर मान्छेले यसलाई यस्तो होला है भन्ने आधारमा कल्पना गर्दै संस्कारको रुपमा विकास गरेको पाईन्छ ।
दशैंप्रति मान्छेको नैरास्यता ः
विगतमा दशैंलाई सभ्य र भब्य तरिकाले मनाईने गरिन्थ्यो तर पछिल्लो समयमा आईपुग्दा त्यसमा केही परिवर्तन भएको छ । पहिले दशैं रमाईलो र आफन्तहरुसँग सम्बन्ध गाँढा बनाउन मनाईन्थ्यो भने हाल आएर यसलाई पहुचवाला हुँ भनेर देखाउन मनाईने गरेको पाईन्छ । धनीको घरमा राँगा खसी ढालिन्छ भने गरिवको घरमा चुलोमा आँगो बल्न मुस्किल हुन्छ । अरुलाई देखाउनकै लागि भएपनि अरुसरह अघि बढ्न खोज्दा वर्षदिनको कमाई साहुको ६ महिनाको ऋण तिर्न पुग्दैन अनि अर्को ६ महिनापछि फेरि दशैं दैलोमै आइपुग्छ । साहुलाई महासाहु र गरिबलाई महागरिब बनाउने चाडको रुपमा दशैं विकास हुनु एक नकरात्मक दिशातिर डोहोरिनु हो ।
दशैंमा फुर्सद हुने हुँदा मान्छेको खाली दिमागमा अनेक खाले कुराहरु खेल्दछन् । जुवाँतास, जाँडरक्सी जस्ता चीजहरुको बढी प्रयोग हुँदा धेरै नभए नि अलिकति विकृति ल्याएकै हुन्छ । होस गुमिसकेको मान्छेले गरिने ब्यबाहारले परिवार तथा छरछिमेकीमा भाडभैलो मच्चिने निश्चित हुन्छ ।
के दशैं हिन्दुमात्रको चाड हो त ?
दशैंलाई हिन्दुमात्रको एक महान चाड भनेर भन्ने गरेको पाइन्छ । के साँच्चै हिन्दुमात्रको महान चाड नै हो त दशैं ? प्रश्न निकै जटिल छ । यसलाई मान्छेहरुले आफ्नै तरिकाले ब्याख्या पनि गर्ने गरिन्छ । मोजमस्ती गर्ने, फरक शरीर तर एउटै आत्मा भएका प्राणीहरुको जिउदै हत्या गरेर रमाउने जस्ता क्रियाकलाप देख्दा लाग्छ दशैं मनाउनेहरु शासकियहरु हुन् । त्यसैले यो हिन्दुहरुको चाड नभएर शासकियहरुको चाड भन्दा अत्युक्ति नहोला नै । सायद हिन्दु र शासक बिचको भिन्नता छुट्याईराख्नुनपर्ला नै ।
भारतीय लेखक रजनीकान्त शास्त्रीले आफ्नो पुस्तकमा हिन्दु शब्दको परिभाषा दिदै भनेका छन् ःहिन्दु हुनका लागि दुईवटा सर्त पुरा हुनुपर्छ, पहिलो–भारतवर्षलाई आफ्नो पुर्वजको मातृभूमि मान्नु र दोश्रो–कुनै पनि भारतीय धर्मको अनुयायी हुनु । यसैबाट प्रष्ट हुन्छ कि हिन्दु धर्म नेपाल र नेपालीको राष्ट्रिय धर्म होइन, वनारसी धर्म हो । नेपालमा भन्दा भारतमा हिन्दुहरुको जमात स्वभाविकैले धेरै छन् । तर भारतमा दशैं भन्ने के हो नै थाहा छैन(यदाकदा फाट्टफुट्ट मनाउने बाहेक) अनि दशैंलाई मनाईने भने कुरै हुन्न किनभने दशैं हिन्दुहरुको चाड हुन सक्तैन । उसो भए दशै त नेपाली हिन्दुमात्रको मात्र पो चाड रहेछ, यसो भन्दा नसुहाउने पक्कै होइन ।
अन्तमा ः
दशैंलाई समयअनुसार परिमार्जन गर्दै लानुपर्ने देखिन्छ । दशैं सम्पुर्ण नेपालीहरुको चाड जब भन्न मिल्छ तब सबैले दशैलाई आफ्नो भनी मनाउन पाउनेछन्, महसुस गर्न पाउनेछन् । यसभित्रका कुतत्वहरुलाई सर्लक्क निकालेर सभ्य भब्य तरिकाले मनाउने हो भने दशैं हामी सबैको चाड हो भन्न कोही हिच्किने छैन ।
प्रस्तुती ःमणिकलाल घिसिङ तामाङ
बडा भनिएको चाड दशैँ नजिकिदै गर्दा शुभकामना आदानप्रदानको क्रम निकै बाक्लिएको छ । कत्तिपय ब्यक्ती तथा संचार गृहबाट "हिन्दू मात्रको बडा दशैँ" भनिरहेका छन् । यसै क्रममा अहिन्दू वा दशैँ नमनाउनेहरुले पनि शुभकामना आदानप्रदान गर्ने गरेको पाईन्छ । ठीक या बेठिक, ब्यक्तिहरुमा नितान्त भर पर्ने कुरा हुन् । मलाई कस्तो लाग्छ यस सवालमा, केही कुराहरु यसरी राख्न चाहेँ ।
नेपालमा अनेक भाषाभासी र बिबिध धर्मलाई अबलम्बन गर्ने ब्यक्तिहरु बस्दछन् । आफ्नो धर्म, संस्क्रिती र सामाजिक मान्यतालाई मान्ने-मनाउने चलन छ । चाड त्यसैले फरक फरक मनाउनु स्वाभाबिक हो । शुभकामना दिनै नहुने हो र हिन्दू मात्रको दशैँ भनेपछी? म मान्दिनँ ।
नेपालमा अनेक भाषाभासी र बिबिध धर्मलाई अबलम्बन गर्ने ब्यक्तिहरु बस्दछन् । आफ्नो धर्म, संस्क्रिती र सामाजिक मान्यतालाई मान्ने-मनाउने चलन छ । चाड त्यसैले फरक फरक मनाउनु स्वाभाबिक हो । शुभकामना दिनै नहुने हो र हिन्दू मात्रको दशैँ भनेपछी? म मान्दिनँ ।
आई.एल.ओ.महासन्धि नं. १६९, नेपालका आदिवासी जनजातिका हक–अधिकार, अवसर तथा चुनौतिहरु:– संग्राम लामा
नेपाल विवीध संस्कृती, जातजाती, भाषा–भाषी एवं धार्मिक विविधतायूक्त एक
बहुजातिय देश हो। यस्तो हुदा हुदै पनि राज्यको “एकल–जाति, एकल–संस्कृति,
एकल–भाषा, एकल–भेष तथा एकल–धार्मिक नीतिले” गर्दा अहिले अमूल्य सामाजिक तथा
साँस्कृतिक विविधतालाई गम्भीर खतराको मोडमा पुर्याई दिएको छ। राज्यको यसप्रकारको विभेदकारी नीतिले गर्दा नेपालका सवै आदिवासी जनजातिहरुको पहिचान तथा अस्तित्वलाई समेत जोखिमयूक्त पारेको छ।
नेपालका आदिवासी जनजातिहरुले करीब डेढ दशक अगाडी देखि आई.एल.ओ. महासन्धि नं. १६९ अनुमोदन हनुपर्दछ भनी आवाज उठाउदै आएको फलस्वरुप नेपाल सरकारले यसलाई २०६४ सालको हिउँदे अधिवेशन मार्फत पारित गरेर यो महत्वपूर्ण अभिसन्धि यहि २०६५ भदौ २९ गते देखि नेपालमा लागु भइसक्यो। यसरी नेपाल उक्त महासन्धि पारित गर्ने विश्वको उन्नाईसौ र एशियाको फिजी पछि दोस्रो राष्ट्र भएको छ। यसरी आदिवासी जनजातिका हक–अधिकारहरु सुरक्षित गरिएको आई.एल.ओ. महासन्धि पारित भएपछि नेपालका आदिवासी जनजातिहरुको हक–अधिकारको सुनिश्चितताको लागी सैद्धान्तिक रुपमा बाटो खुलेको छ।
अहिले बैद्य आफ्नै खाले सिद्धान्त लिएर छुट्टै समुह बनाउने तयारीमा जुटिरहेका छन् । कत्ती सही वा कत्ती गलत भन्ने कुरा बिश्लेशकले बिश्लेशन गर्ने कुरा । तर माओवादीमा साच्चै फुट आएमा आउनसक्ने भयानक खतरापूर्ण द्रिश्यको भने सबैले अनुमान गर्न सकिन्छ । अहिले लाखौं जनताको समर्थन पाउने माओवादी, फुटपछी भने जनतामा निरश आउछन् पक्कै । त्यसर्थ आफ्नो बिचार र समर्थनमा जनता जुराउन कठिन हुनेछन् । जनताले स्वाभाबिक रुपमा फुटेको पार्टिको समर्थनमा आफुलाई होम्याउनु पूर्व सोच्दछन् ।
यस्तै परिस्थितीहरुले माओवादीमा २०५१-५२ पूर्वको माओवादीमा परिनत गर्नेछन् । जुन ठुलो पार्टी हुँ भनेर भन्ने गरेको सानो पार्टिमा झर्दा माओवादी समर्थकहरु पनि आफुलाई माओवादी भन्न हिच्किचाउछन् ।
के गर्नुपर्छ?
हजारौ जनतालाई बोलिकै भरमा मर्न मार्न तयार पार्नसक्ने क्षमता भएका प्रचन्डको काधमा ठुलो जिम्मेवारि थपेको छ । पहिले जनतालाई आफ्नो समर्थनमा जुराउन सक्ने मान्छेले अब कार्यकर्तालाई समर्थनमा जुराउनुपर्छ । ठुलो पार्टिको अस्तित्व बचाउन सहमत गराएर वा रजिनामा दिएर वा अरु कुनै उपाय अपनाउन ढिलाई गर्नुहुन्न । उनले अङ्गाल्ने रणनिती हेर्न बाँकी ।
प्रधानमन्त्री अहिले बिप्पा सम्झौंतामा मुछिएको अवस्थामा :
जनताको एक मात्र विश्वासिला पात्र नेता बाबुराम भट्टराई केही हच्किनुपरेको अवस्था छ । देश र जनताको सधैं हितको बारेमा सोच्ने उनको ब्यक्त्तित्वमाथि नै अहिले, उनका बिरोधि र केही जान्ने बुझ्ने भनेकाहरुबाट गालीगैजका शब्दहरु सुन्न बाध्य छन् । कार्य हुनुपुर्ब नै यसखाले बिबाद आउनु दुर्भाग्य नै ठान्नुपर्दछ । भट्टराई कहिल्यै नेपालीहरुको हित बिपरित जान सकिन्न भन्ने कुरा पूर्व कार्यहरुबाट पनि स्पस्ट भाईसकेको अवस्थामा यसखाले अनाबश्यक चिजहरुलाई अगाडी सार्नु औचित्यहिन शिवाय केही हुने छैन । यसपालिको प्रधानमन्त्रीको भारत भ्रमनलाई राजनैतिक भ्रमन नभनी आर्थिक भ्रमन भनिएको थियो । भनिए अनुसार भ्रमन कुनै राजनितिक नभएर आर्थिक भ्रमन भन्न सुहाउछ पनि ।
बिप्पा सम्झौता के हो त वास्तवमा:
यो ब्यापार प्रबर्धनको लागि बिदेशी लगानी नेपालमा आयात गर्नको लागि नै हो । तर यसको गलत रुपमा व्याख्या हुँदा प्रधानमन्त्रीलाई आफुले गल्ती पो गरेछु कि क्याहो, एक भ्रम दिलाउन खोजेका छन् । जान्ने पनि बढी जान्ने भएर उफ्रिउफ्री बिरोधमा उत्रिएका छन् अनि नजान्नेहरुलाई ठुलै भ्रमा फिजाउने काम भएको छ । बिरोधिहरुको एक स्वभाबै हुन्छ "कुन चाँही बेला कमजोरी पत्ता लाइन्छ अनि हान्न पाईन्छ" भनेर । यही मौकालाई छोपी केही बिचारहिन ब्यक्तिहरुले बिचारहिन तर्कलाई अगाडि सार्दै स्थिती अझै अप्ठ्यारो तिर धकेल्न प्रयत्न गर्दै छन् ।
भट्टराई प्रधानमन्त्री हुँदा:
लाग्छ नेपालको इतिहासमा सबैभन्दा उच्च बौद्धिक ब्यक्तित्वलाई नेपाली जनताले प्रधानमन्त्रिको रुपमा पाएका छन् । डा. भट्टराई प्रधानमन्त्रिमा नियुक्ति हुँदा जनताको गुमेको आशा फेरि फिर्न थालेको छ । जनताको सेलिब्रिटी नेताको रुपमा मानिने प्रमुख आकर्शन भट्टराईको काँधमा अब जनताको समस्याहरुलाई नियाल्नु र मनको आवाजहरुलाई सम्बोधन गर्नु मूल मुद्धा रहनेछन् ।
एमाले बाहेक अरु कुनै पार्टीको समर्थन नहुँदा वाल्ल परेर फर्किनुबाहेक काँग्रेससँग अरु विकल्प थिएन । रामचन्द्र पौडेल १८ औं पटकमा त आफू प्रधानमन्त्रि भई खान्छ कि भन्ने झिनो आशका साथ लडिरहेका थिए । अनि एमाले पनि त्यो झिनो आशलाई पुरा गर्न निकै कसरतमा कुदिरहेका थिए काँग्रेसको पुच्छर समाउदै तर यसको बावजुत पनि नराम्रोसँग हारको नतिजालाई अँगालेर फर्किनुपर्दा रामचन्द्र पौडेलले आवेशमा आएर आत्माहत्या नै गर्ला कि भन्ने मेरो मनमा नि ठुलो चिन्ता । धन्न रातभरिमा त्यस्तो अप्रिय घटना चाहि घटेको रहिन्छ ।
कुरा गर्छन् सबैले "सहमतिबाट अगाडि बढ्नुपर्छ" भनेर । तर "सहमति" केवल बोलिमा मात्र सिमित हुन पुग्दा आजको स्थितिबाट मुलुक गुज्रिनुपरेको छ । बिशेष गरी तीन ठुला भनाउदा दलहरु आपसी मनमुटाब र बिचारको अमिल्दो राजनीतिक खेलमा अभ्यस्त भएकोले पनि जेठ चौध नाग्नै लागिसक्दा पनि अनिर्णयको बन्दी हुनुमा र संबिधान लेखन कार्य ढिलो हुनुमा । जनताहरुले निकै आशा गरे, तर अनायासै ती आशाहरु एकाएक निराशामा बदलिदिदा जनताहरुले आशा गर्न छाडिसकेका नै छन् ।
दोश कसको त यस्तो हुनुमा ?
आरोप प्रत्यारोप लाउने फोहोरी राजनीतिक खेल नेपाली राजनीतिमा देखिएको एक समस्या हो । सम्बोधन गर्नै पर्ने माग-सवालहरुमा आँखा बन्द गर्नु, पटक-पटक समय दिदा पनि त्यो समयलाई सदुपायो गर्न नसक्नु र गर्नै नचाहनु, आफ्नो स्वार्थको लागि हदैसम्म गिर्नु, केही गर्न खोज्नेलाई पछार्नु जस्ता आचरनहरु ब्याप्त भएकै कारण हामी आज यो दु:खलाई भोगिरहेका छौ । तीन दल, ए. नेकपा माओवादी, एमाले र कांग्रेश बिचको असमझदारि र मनमुटावले समस्या चुलिएका छन् । आपसको यिनिहरुको लडाईंको खेल बन्द नभएसम्म आशा गर्नु नेपाली जनताको लागि सुन्दर सपना देख्नु जस्तो मात्रै हुन्छ । जसलाई बिपनिमा अङ्गाल्न सकिन्न ।
दोश कसको त यस्तो हुनुमा ?
आरोप प्रत्यारोप लाउने फोहोरी राजनीतिक खेल नेपाली राजनीतिमा देखिएको एक समस्या हो । सम्बोधन गर्नै पर्ने माग-सवालहरुमा आँखा बन्द गर्नु, पटक-पटक समय दिदा पनि त्यो समयलाई सदुपायो गर्न नसक्नु र गर्नै नचाहनु, आफ्नो स्वार्थको लागि हदैसम्म गिर्नु, केही गर्न खोज्नेलाई पछार्नु जस्ता आचरनहरु ब्याप्त भएकै कारण हामी आज यो दु:खलाई भोगिरहेका छौ । तीन दल, ए. नेकपा माओवादी, एमाले र कांग्रेश बिचको असमझदारि र मनमुटावले समस्या चुलिएका छन् । आपसको यिनिहरुको लडाईंको खेल बन्द नभएसम्म आशा गर्नु नेपाली जनताको लागि सुन्दर सपना देख्नु जस्तो मात्रै हुन्छ । जसलाई बिपनिमा अङ्गाल्न सकिन्न ।
ल्होछार एक सन्दर्भ:
अझ पनि कत्तिपय तामाङ बस्तिहरुमा जादा "ल्होछार के हो र कसरी मनाइन्छ" भन्ने कुरा नै थाहा छैन । तर केही बर्षयता आएर तामाङहरुमा आएको यो चेतानाले केही आफ्नै सस्कार सस्कृतिको सवालमा सजक हुन थालेको छ । नेपालमा तीन थरिको ल्होछार मुख्य रुपमा मानिएको पाईन्छ, यी तीन ओटै ल्होछार फरक फरक तिथिमितिमा मनाइनाले एक किसिमको अन्यौलता पनि खड्किएको छ । जस्तो तामाङहरुमा नै ग्याल्पो हो कि सोनाम मनाउने भन्ने कुरामा फरक मत पाईन्छ ।
वास्तवमा हामी र हामीसँग सम्बन्धित यस्ता महत्वपूर्ण बिषयहरुमा बहस चलाऊनु जरुरी छ । यस्तै बहस र मुल्याङ्कनबाट राम्रा कुराहरुको जन्म हुन्छ । सस्क्रिती र जातियताको सवालमा उठियेका यी र यस्ता सवालहरुमा गम्भिर हामी हुनै पर्छ । हामीलाई नै आफ्नो रिमठिम् सस्क्रिती के हो भन्ने थाहा भएन भने हासोको पात्र बन्नु बाहेक हामीसँग अरु केही छैन !!!! कुनै पनि चिजमा स्पस्ट भयौ भने त्यसलाई ब्यबहारमा उतार्न त्यत्ती गाह्रो छैन । तर लोछार भनेको के हो र कसरी मनाउनु पर्छ भन्ने ज्ञान नै नभै यसलाई अपनाउन अप्ठ्यारो अबस्य हुन्छ नै । भोली यो क्रम निरन्तर हुँदै जान्छ र प्रत्येक तामाङहरुको घर लोछारमा बिशेष सजाइनेछ । खुशीका उमङ्गहरुले सम्पूर्ण अनुहारहरुमा अबस्य खुशीयाली भर्नेछ । हाम्रो रिमठिम संस्क्रिति जोगाउने भनेको आखिर हाम्रै हातमा त हुन्छ ।
अझ पनि कत्तिपय तामाङ बस्तिहरुमा जादा "ल्होछार के हो र कसरी मनाइन्छ" भन्ने कुरा नै थाहा छैन । तर केही बर्षयता आएर तामाङहरुमा आएको यो चेतानाले केही आफ्नै सस्कार सस्कृतिको सवालमा सजक हुन थालेको छ । नेपालमा तीन थरिको ल्होछार मुख्य रुपमा मानिएको पाईन्छ, यी तीन ओटै ल्होछार फरक फरक तिथिमितिमा मनाइनाले एक किसिमको अन्यौलता पनि खड्किएको छ । जस्तो तामाङहरुमा नै ग्याल्पो हो कि सोनाम मनाउने भन्ने कुरामा फरक मत पाईन्छ ।
वास्तवमा हामी र हामीसँग सम्बन्धित यस्ता महत्वपूर्ण बिषयहरुमा बहस चलाऊनु जरुरी छ । यस्तै बहस र मुल्याङ्कनबाट राम्रा कुराहरुको जन्म हुन्छ । सस्क्रिती र जातियताको सवालमा उठियेका यी र यस्ता सवालहरुमा गम्भिर हामी हुनै पर्छ । हामीलाई नै आफ्नो रिमठिम् सस्क्रिती के हो भन्ने थाहा भएन भने हासोको पात्र बन्नु बाहेक हामीसँग अरु केही छैन !!!! कुनै पनि चिजमा स्पस्ट भयौ भने त्यसलाई ब्यबहारमा उतार्न त्यत्ती गाह्रो छैन । तर लोछार भनेको के हो र कसरी मनाउनु पर्छ भन्ने ज्ञान नै नभै यसलाई अपनाउन अप्ठ्यारो अबस्य हुन्छ नै । भोली यो क्रम निरन्तर हुँदै जान्छ र प्रत्येक तामाङहरुको घर लोछारमा बिशेष सजाइनेछ । खुशीका उमङ्गहरुले सम्पूर्ण अनुहारहरुमा अबस्य खुशीयाली भर्नेछ । हाम्रो रिमठिम संस्क्रिति जोगाउने भनेको आखिर हाम्रै हातमा त हुन्छ ।
ताम्सालिङ आजको तामाङहरुको आवश्यकता:
२१ औ शताब्दीका हामी सबै सचेत बर्ग । अधिकार के हो र आफुलाई के कुराले फाईदा दिन्छ भनेर छुट्याउन सक्ने भएका छौ र हुनुपर्छ । पिछडिएको जातहरुले पनि आफ्नो माग र आवाजलाई बुलन्द गर्न बिभिन्न किसिमका तयारीमा जुटिरहेका छन् । यो बिकास सँगै हामी तामाङ समुदायले पनि ताम्सालिङको माग प्रस्तुत गरेका हौं । तर राजनीतिक पार्टी भनाउदाहरु ताम्सालिङ दिनुहुन्न भनेर कम्मर कस्ने स्थितिमा ताम्सालिङको माग धरापमा पर्ने त होइन भन्ने भबिस्यको खतरा देख्न सकिन्छ । यो जटिल परिस्थितीमा हामी सम्पूर्ण तामाङ दाजुभाइ संम्यमियता अपनाउदै आफ्नो जायज र स्पस्ट मागलाई पुरा गर्न कटिबद्ध भएर लाग्नुपर्छ ।
२१ औ शताब्दीका हामी सबै सचेत बर्ग । अधिकार के हो र आफुलाई के कुराले फाईदा दिन्छ भनेर छुट्याउन सक्ने भएका छौ र हुनुपर्छ । पिछडिएको जातहरुले पनि आफ्नो माग र आवाजलाई बुलन्द गर्न बिभिन्न किसिमका तयारीमा जुटिरहेका छन् । यो बिकास सँगै हामी तामाङ समुदायले पनि ताम्सालिङको माग प्रस्तुत गरेका हौं । तर राजनीतिक पार्टी भनाउदाहरु ताम्सालिङ दिनुहुन्न भनेर कम्मर कस्ने स्थितिमा ताम्सालिङको माग धरापमा पर्ने त होइन भन्ने भबिस्यको खतरा देख्न सकिन्छ । यो जटिल परिस्थितीमा हामी सम्पूर्ण तामाङ दाजुभाइ संम्यमियता अपनाउदै आफ्नो जायज र स्पस्ट मागलाई पुरा गर्न कटिबद्ध भएर लाग्नुपर्छ ।
के हो त ताम्सालिङ वास्तवमा ?
कत्तिपय हाम्रै तामाङहरुलाई ताम्सालिङको अर्थ के हो भन्ने नै स्पस्ट भई नसकेको स्थिती छ । चर्चा गरौ ताम्सलिङ के हो त भन्ने बारेमा !! ताम्सलिङको साब्दिक अर्थ हुन्छ, तामाङहरुले ओगटेको सा(भुमी) र लिङ(जल/पानी)। तामाङहरुको आफ्नो बाहुल्यता रहेको ठाउमा आफैले राज्य गर्न पाउनुपर्ने अधिकार नै ताम्सलिङको माग हो । जस्तै सिन्धु, दोलखा, रामेछाप, रशुवा, धदिङ, नुवाकोट, काभ्रे, सिन्धुली, मकवानपुर, जहाँ तामाङहरुको बाहुल्यता छ । ताम्सालिङ राज्य दिने बित्तिकै बाहुनछेत्री र अन्य जातलाई लखेट्नु हो भनेर सामान्य दिमागले के सोच्दो रहेछ । तर वास्तवमा त्यो बिल्कुल गलत धारणा हो ।
आज एक्काइसौ शताब्दिमा पनि तामाङहरू पछी परिरहेका छन् । के कस्ता कारणहरु रहेछन् त पछी पर्नुको, ती कारणहरु साथीहरूसँगको छलफलबाट जान्ने मौका पाइयो । मैले अध्ययनमा पाएको केही बुँदाहरु ........
१)धर्मको नाममा खोजिरहेको अस्तित्व:
१)धर्मको नाममा खोजिरहेको अस्तित्व:
तामाङहरु आँफूलाई बुद्ध वा बुद्ध धर्मको अनुयायी मान्छन् । तर पछिल्लो समयमा आउँदा कोही बुद्ध धर्मप्रती आस्था राख्ने, कोही क्रिस्चियन धर्मप्रती झुकाव राख्ने त कोही हिन्दू धर्मप्रती । तामाङहरू तीन तिरको धुरमुरे पारामा अाफूलाइ उभ्याइरहेका छन् । हाम्रा रितिस्थितिलाई हेर्ने हो भने आधा बुद्ध धर्मको अनुयायी र आधा हिन्दू धर्मको अनुयायी । भन्नाले सम्पूर्ण रुपमा न त बुद्ध धर्म-सस्कारलाई अपनाउन सकेका न त बुद्ध धर्मको नै । चालचलन हिन्दू धर्मसँग बढी झुकाव भएको हो कि ।
२)भाषा-जातीको लागि संघर्षका आवाजहरु उठाउनु:
अहिले चेतनाको स्तर केही बृद्धी भएको छ । आफ्नो अधिकारको लागि केही सचेत भएको सङ्केत देखाएको छ । जुन रुपमा हाम्रो भाषा सँस्कृति र परम्परा थियो, अनि त्यसलाई हिन्दूकरन गर्न खोजियो र लादियो पनि त्यसको बिरुद्धमा चेतनाको लहर आउनु जरुरी छ । तामाङहरू मात्र भर्याङ बनियो कसैको लागि तर भर्र्याङ् चढेर फाईदा लुट्नेहरु अर्कै परे । त्यसैले स्थिती जस्ताको तस्तै । यसलाई भनूँ, पिछडिएको एक समाज । जुन रुपमा तामाङ शारिरिक बलिष्ठ छन् तर त्यो बलिष्ठताको फाईदा लुट्ने अरु कोही।
३)अझै पनि रुढीबादी संस्कारको अनुयायी:
परिवर्तन गर्नै पर्ने केही कुराहरुलाई अझै निरन्तरता दिनु पनि पछ्यौटेपनको एक उदाहरण हुन् । अरुको दाँजोमा उभ्याउन नसक्नु, आँफैमा स्पष्टता नहुनु र आँफै प्रति आत्मबिश्वास जगाउन नसक्नु । भनेको कुराहरुलाई आँखा चिम्लेर विश्वाश गर्ने र नयाँ कुराको लागि आफुलाई प्रस्तुत गर्न नरूचाउने । केही परिवर्तन चाहन्छन् तर चालढाल भने उही पुरानै सस्कार-संस्कृतिको ।
४)शिक्षाको कमी:अझै पनि धेरै प्रतिशत तामाङहरु अक्षर समेत नचिन्नेहरु छन् । जुन संस्कारमा छोरीलाई पढाईनु हुन्न भन्ने हाम्रो पुरातन मान्यता थियो, केही गाउँ-ठाउँमा अझै रहेको छ । शिक्षा बिनाको जीवन बुझाईको अ-स्पष्टता, आगामी भबिस्यको कार्ययोजनाको कमी, अरुले सजिलै ठग्न सकिने र आफुले कुनै ठोस् निर्णय लिन नसकिने ।
५)तामाङ हुँ भनेर गर्ब गर्न हिच्किचाउनु:अाफ्नो परिचय भनेको भाषा पनि हो । कसैलाई भाषाको समस्या कसैलाई तामाङ हुनुको गर्ब छैन । जब सम्म मनको कुनाबाट आफु तामाङ नै हुँ र तामाङ हुनुको गर्ब महसुस गर्दैन, प्रगती सुन्य र परिनाम उस्तै ।
६)बिबिध कारणहरु:एक त पछी परेका-पारिएका तामाङ समुदाय । राज्यको मुल धारमा उभ्याउन सकिरहेका छैनन् । थोरै रहेका बुद्धिजिबी बर्गका तमाङहरुलाई औलामा गन्न सक्छौ । तामाङहरू कदमा बलिया छन् तर बुद्धिमा भने अझै पनि बलियो हुन सकेका छैन । तामाङहरु अबस्य पनि सक्षम छन् तर क्षमताको त्यो खुड्किलो चढ्न माैका दिने कोही छैनन् ।
हरेक शुभ कार्यमा जाड्,रक्सी जस्ता चिजहरु प्रयोग गर्ने परम्पराको नाममा । हामी तामाङहरुमा दुई किसिमको समुह छन् :-एक समुह धेरै अगाडि र अर्को समुह धेरै पछाडि(त्यही त्यही सत्रौ सताब्दितिरको जस्तो ).... यी दुई समुह बिचको अन्तरलाई हटाउन सकेका छैन । यही कारण एक किसिमको असक्षमता देखिएको छ । अरुको बिरोध गर्छौ र अधिकारको कुरा गर्छौ तर हामीमा त्यो पदको लागि चाहिने योग्यता छैन भने, यस्तो माग राख्नु उचित हुन्न ।
२)भाषा-जातीको लागि संघर्षका आवाजहरु उठाउनु:
अहिले चेतनाको स्तर केही बृद्धी भएको छ । आफ्नो अधिकारको लागि केही सचेत भएको सङ्केत देखाएको छ । जुन रुपमा हाम्रो भाषा सँस्कृति र परम्परा थियो, अनि त्यसलाई हिन्दूकरन गर्न खोजियो र लादियो पनि त्यसको बिरुद्धमा चेतनाको लहर आउनु जरुरी छ । तामाङहरू मात्र भर्याङ बनियो कसैको लागि तर भर्र्याङ् चढेर फाईदा लुट्नेहरु अर्कै परे । त्यसैले स्थिती जस्ताको तस्तै । यसलाई भनूँ, पिछडिएको एक समाज । जुन रुपमा तामाङ शारिरिक बलिष्ठ छन् तर त्यो बलिष्ठताको फाईदा लुट्ने अरु कोही।
३)अझै पनि रुढीबादी संस्कारको अनुयायी:
परिवर्तन गर्नै पर्ने केही कुराहरुलाई अझै निरन्तरता दिनु पनि पछ्यौटेपनको एक उदाहरण हुन् । अरुको दाँजोमा उभ्याउन नसक्नु, आँफैमा स्पष्टता नहुनु र आँफै प्रति आत्मबिश्वास जगाउन नसक्नु । भनेको कुराहरुलाई आँखा चिम्लेर विश्वाश गर्ने र नयाँ कुराको लागि आफुलाई प्रस्तुत गर्न नरूचाउने । केही परिवर्तन चाहन्छन् तर चालढाल भने उही पुरानै सस्कार-संस्कृतिको ।
४)शिक्षाको कमी:अझै पनि धेरै प्रतिशत तामाङहरु अक्षर समेत नचिन्नेहरु छन् । जुन संस्कारमा छोरीलाई पढाईनु हुन्न भन्ने हाम्रो पुरातन मान्यता थियो, केही गाउँ-ठाउँमा अझै रहेको छ । शिक्षा बिनाको जीवन बुझाईको अ-स्पष्टता, आगामी भबिस्यको कार्ययोजनाको कमी, अरुले सजिलै ठग्न सकिने र आफुले कुनै ठोस् निर्णय लिन नसकिने ।
५)तामाङ हुँ भनेर गर्ब गर्न हिच्किचाउनु:अाफ्नो परिचय भनेको भाषा पनि हो । कसैलाई भाषाको समस्या कसैलाई तामाङ हुनुको गर्ब छैन । जब सम्म मनको कुनाबाट आफु तामाङ नै हुँ र तामाङ हुनुको गर्ब महसुस गर्दैन, प्रगती सुन्य र परिनाम उस्तै ।
६)बिबिध कारणहरु:एक त पछी परेका-पारिएका तामाङ समुदाय । राज्यको मुल धारमा उभ्याउन सकिरहेका छैनन् । थोरै रहेका बुद्धिजिबी बर्गका तमाङहरुलाई औलामा गन्न सक्छौ । तामाङहरू कदमा बलिया छन् तर बुद्धिमा भने अझै पनि बलियो हुन सकेका छैन । तामाङहरु अबस्य पनि सक्षम छन् तर क्षमताको त्यो खुड्किलो चढ्न माैका दिने कोही छैनन् ।
हरेक शुभ कार्यमा जाड्,रक्सी जस्ता चिजहरु प्रयोग गर्ने परम्पराको नाममा । हामी तामाङहरुमा दुई किसिमको समुह छन् :-एक समुह धेरै अगाडि र अर्को समुह धेरै पछाडि(त्यही त्यही सत्रौ सताब्दितिरको जस्तो ).... यी दुई समुह बिचको अन्तरलाई हटाउन सकेका छैन । यही कारण एक किसिमको असक्षमता देखिएको छ । अरुको बिरोध गर्छौ र अधिकारको कुरा गर्छौ तर हामीमा त्यो पदको लागि चाहिने योग्यता छैन भने, यस्तो माग राख्नु उचित हुन्न ।
संभवतः तामाङ समाजमै पहिलो मात्र नभएर आदिवासी जनजातीमा नै पहिलोचोटी जातीय रुपमा अवार्ड कार्यक्रम गर्ने उदघोषका साथ “तामाङ फिल्म एन्ड म्यूजिक अवार्ड–२०६७” ले साच्चिकै ऐतिहासिक रुपमा आफ्नो कार्यक्रम सम्पन्न गरिएको छ । तामाङ चौतारी समूहले पहिलोपटक गरिएको यस कार्यक्रममा सहभागीहरुको उत्साहपूर्ण सहभागिता रहेको थियो । सम्पूर्ण तामाङ कलाकार, पत्रकार, मिडियाकर्मीहरु र कार्यक्रममा आफ्नो उत्साहपूर्ण सहभागिता जनाउन दर्शक–श्रोताहरुको उपस्थिति थियो । हामीले अनुमान गरेभन्दापनि धेरै उपस्थिति भईदिदा भीडलाई ब्यबस्थित गर्न हम्मेहम्मे नै परेको थियो ।
नेपालको स्थिती सुध्रिएला भनेर त अब हामीले सपनामा मात्र देखेपनी हुन्छ जस्तै भयो । १९ दिने आन्दोलनको जन-भावनालाई किल्चेर अहिले नेताहरु कुर्सी तानातानको लागि फोहोरी खेल खेल्दै छन् । सहमति-सहकार्यको "स" समेत उच्चारण गर्न चाहिरहेका छैनन । सबै आफ्नै अडान, आफुले भनेको जस्तो भने सहमती नत्र बिमती यस्तै-यस्तै ।
अहिले माओवादी कार्यकर्ताहरु लाखौंको सङ्ख्यामा काठमाडौं उत्रेका छन् । जुन रुपमा माओवादीले यो आन्दोलन शान्तिपूर्ण रुपमा हुनेछ भनेको थियो त्यही रुपमा अगाडि बढेको छ । उनिहरुले महिनौ देखी तयारी गरेको खुकुरी र लाठी तालिमको स्तिमाल गरेका छैनन्, र एकदमै भलादमी पारामा आन्दोलन बढीरहेको छ..........
